سکه‌های ساسانی

سکه‌های ساسانی اسناد و مدارک گران‌بهایی از تاریخ و فرهنگ و هنر و مذهب ایران به شمار می‌روند. از نظر تاریخ نگاری استفاده از این منابع به مانند بررسی کتیبه‌ها و نقش برجسته‌های ساسانی بسیاری از مسائل تاریخی را به نظر می‌آورد. سکه‌های ساسانی از جنس طلا، نقره، برنز، و آلیاژی از قلع و سرب ضرب شده‌اند. سکه‌های طلا را دینار و نقره را درهم می‌گفتند. اشکانیان در مدت چهار قرن فرمانروایی تنها به ضرب سکه‌های نقره اکتفا نمودند اما اردشیر یکم برای رقابت با رومیان و نمایش قدرت سیاسی و اقتصادی اقدام به ضرب سکه‌های طلا دینار نمود. وزن این سکه‌های طلا هم وزن طلای رومی بود.

تاریخچه

بر سکه‌های شاهان پارس افسر و نشانه‌های شاهی، تصویر پرستشگاه، آتشدان با آتش شعله‌ور و مظاهری از ماه و ستاره و نقشاهورامزدا ضرب شده که نشان می‌دهد که در این استان ایران برخلاف دیگر نواحی آتش مقدس را ستایش و اهورامزدا را پرستش می‌کردند و آئین کهن همچنان بر جای بوده‌است. به گفتهٔ طبری تا سدهٔ سوم میلادی خاندان بازرنگی بر پارس فرمانروایی داشتند بنا بر نوشته‌های تاریخی باستان از آغاز سدهٔ سوم میلادی در دودمان پارس دگرگونی بوجود آمد و پاپک فرزند ساسان که در نزدیک استخر می‌زیست، حکومت این سرزمین را به دست آورد و پس از چندی پسر بزرگتر خود شاپور را بر تخت شاهی نشاند...

ضرابخانه‌های ساسانی

ضرابخانه‌های ساسانی در شهرهایی قرار داشتند که از لحاظ تجاری و نظامی حائز اهمیت بوده و به دست شاهان ساسانی تأسیس و یا بازسازی شده بودند. درحالی‌که تاکنون بیش از یکصد علامت ضرابخانه شناخته شده، فقط حدود ۲۰ تای آن در امپراتوری ساسانی برای ضرب سکه به کار رفته است. بسیاری از این ضرابخانه‌ها به‌طور موقتی و تنها برای پرداخت مستمری سپاهان تأسیس شده بودند و حتی در ضرابخانه‌های عمده نیز ضرورتی نداشت تا هر سال سکه ضرب گردد.

احتمالا ضرابخانه‌ها تحت نظارت واستریوشان سالار (رئیس امور مالی) بوده‌اند. از کل مضروبات پیداست که از همان آغاز مدیرتی مرکزی وجود داشته و بر سکه‌زنی نظارت می‌کرده‌است. مطمئنا در بدو امر یعنی زمانی که فقط یک یا دو ضرابخانه فعال بوده‌است، گسترش سکه‌خانه‌ها از تیسفون آغاز شده است. بعدا از زمان بهرام دوم در نشر سکه‌زنی در کل شاهنشاهی هماهنگی پدید می‌آید که لازمهٔ آن هدایت مرکزی بوده‌است. درعین‌حال،در همهٔ دوره‌ها ضرابخانه‌های مرکزی وجود داشته که شاخص بوده و بازار اصلی ضرب را هم بر عهده داشته‌اند. ظهور گاه و بی‌گاه بعضی نشانه‌های اختصاصی ضرابخانه‌ها حاکی از برپایی سکه‌خانه‌های موقتی است که به وسیلهٔ ضرابخانهٔ مرکزی تأسیس شده و با همان سر سکه‌ای که از مرکز فرستاده می‌شد شروع به ضرب سکه می‌کردند و سپس دوباره برچیده می‌شدند.

دزفول ؛ شهری از سپیده دم تاریخ (بخش هفتم دانشگاه گندی شاپور)

دانشگاه گندی‌شاپور که اعراب آن را جُندی‌شاپور می‌خواندند، یکی از آثار به جای مانده از سلسله ساسانیان است. و بیش از ۱۷ سده قدمت، از باستانی ترین دانشگاه های خاورمیانه محسوب میشود.

گندی‌شاپور شهری است کهن در شمال استان خوزستان و در نزدیکی شهرستاندزفول که امروزه ویرانه‌های آن باقی است و به سبب بیمارستان و دانشگاهی که در آن بوده شهرت بسیار داشته‌است. در دانشگاه گندی‌شاپور، برخی کتاب‌ها از زبان‌هایهندی، سریانی، و یونانی به پهلوی ترجمه شد که از آن جمله می‌توان به خدای‌نامه،کَلیله و دِمنه، هزار افسانه، سندبادنامه، ویس و رامین، آیین‌نامه، و تاج‌نامه اشاره کرد.

ریشه‌شناسی نام گندی‌شاپور

این نام از ترکیب دو واژه آشوری یا آسوری "گَنْتَ" به معنی بهشت که در لغت عرب همان "جَنَت" است و "شَپرْتَ" به معنی زیبا ساخته شده است.عبارت "بهشت زیبا" شاید بخاطر ویژگی های معماری و تلفیق آن با طبیعت آن منطقه بر دانشگاه گذارده شده باشد. به نوشته ریچارد فرای، کلمه گندی‌شاپور، تحریف شده نام «وِه آنتیوخ شاپور» یعنی «بهتر از آنتیوخ را شاپور ساخته» است. بر اثر جنگ‌های شاپور یکم با روم، شاهنشاه ساسانی، اسیران رومی را در فارس و خوزستان اسکان می‌داد و با توانایی آنها، بند قیصر بر روی رود کارون ساخت و کاخ بیشاپور را موزائیک کرد. این رفتار شاپور یکم، سرآغاز ریشه دوانیدن مسیحیت در جنوب ایران گشت. اما دنیل پاتس، استدلال می‌کند که گندی‌شاپور، پیشینه‌ای به درازای سلسله اشکانی دارد. بن‌مایه حرف‌های او، دو کتیبه یونانی‌زبان در شوش است که نام یک آبراهه را، گندیوسوس (نام علمی: Gondeisos) نامیده است. به نظر شاپور شهبازی، گندی‌شاپور، برگرفته از نام ایرانی «گوند-دژ» به معنی «قلعه نظامی» است که دنیل پاتس را به این فرضیه کشانده، که این‌طور فرض کرد که «گند دز»، نام مکانی است که بایستی از رودخانه آب دز وام گرفته شده باشد. بنابر استدلال او، زمانی که شاپور یکم، شهر را بازسازی کرد، «گُند دژ»، تبدیل به «گوند دژ» یا «گوند دزِ شاپور» تبدیل گشت، در حالی که تبعیدی‌های آنتیوخ (امروزه انطاکیه؛ شهری بنا شده بر روی رود عاصی بنا گشته) را در این شهر اسکان داد و شعار «[این شهر] بهتر از آنتیوخیای شاپور [است]»، را ترویج داد. با کاوش باستان‌گرایانه ویرانه‌های گندی‌شاپور، هیچ نشانه‌ای مبنی بر حضور تمدن پیش-ساسانی یافت نشد و پرونده این تناقضات، بسته شد.به گزارش طبری‌، سازنده گندی‌شاپور، شاپور یکم ساسانی است. آورده‌اند که این شهر در 260 میلادی، به دنبال پیروزی شاپور یکم بر والریانوس، امپراتور روم (حک:253ـ260 میلادی)، به دست اسیران رومی ساخته شد و ایرانیان، اسیران را در این محل سکنا دادند. نام شهر ابتدا وِه‌اَندیو شاپور/ وِه‌اَنتیوک شاپور «به از انطاکیه شاپور» (یعنی شهری که شاپور آن را بهتر از انطاکیه بنا کرد)، بود و بعداً گندیشاپور و جندیشاپور نامیده شد. نام آن به صورت نیلاب و نیلاط نیز ضبط شده و چون مباشر شاپور برای احداث این شهر شخصی به نام بیل بوده است، آن را بیل و بیل‌آباد نیز نامیده‌اند. قفطی، بر اساس افسانه‌ای، نام این شهر را مرکب از دو نام «جُندا» و «شاپور» دانسته و نوشته است که شاپور اول ساسانی، پس از صلح با امپراتور روم (آورلیانوس، حکومت: 270 ـ 275 میلادی)، با دخترش ازدواج کرد و دستور به ساخت شهری همچون کنستانتیونوپول را برای همسرش داد. مکان این شهر، در یکی از آبادی‌های خوزستان، متعلق به شخصی به نام جُندا، احداث شد. اهالی، بنای این شهر را به «جندا و شاپور» نسبت دادند. همراه دختر آورلیانوس، تعدادی از پزشکان متبحر و پیشه‌وران و صاحبان حرفه‌ای دیگر از کنستانتیوپول به جندی‌شاور رفتند و به تربیت شاگرد مشغول گشتند.

دزفول ؛ شهری از سپیده دم تاریخ (بخش ششم شهر گندی شاپور)

گُندی شاهپور یا گُندی شاپور یا جُندی شاپور یکی از مهمترین شهرهای دوره ساسانی بود که توسط شاهپور یکم ایجاد گردید. جندی شاپور از همان بدو تأسیس بتدریج بصورت یکی از مراکز علمی و پزشکی جهان آن روز در آمد و بنا بگفتهٔ تاریخ‌نویسان شاپور دستور داده بود تعداد زیادی از کتاب‌های طب یونانی را به زبان پهلوی ترجمه و در آنجا نگهداری کنند، خسرو انوشیروان در این شهر بیمارستان بزرگی ساخت و بر توسعهٔ دانشکدهٔ پزشکی آن افزود. ابوحنیفه دینوری در کتاب اخبارالطوال گوید:

چون شاپور پسر اردشیر بابکان به شهریاری رسید، لشکر به روم کشید پس چون به عراق بازگشت به خاک اهواز رفت و به جستجوی جای مناسبی برای احداث شهری پرداخت تا اسیرانی را که از خاک روم با خود آورده بود، در آن جای سکنی دهد، پس شهر جندی شاپور را بنیاد کرد و این شهر را به زبان خوزی نیلاطمی‌گفتند، لیکن مردمش آن را نیلاب می‌خوانند.

با توجه به این نکته که شهر مذکور چند نام داشته، می‌توان دریافت که پیش از تجدید بنا در روزگار شاپور وجود داشته و ناحیه‌ای مسکونی بشمار می‌رفته‌است. معروف است که وی پس از غلبه بر والرین و ویران ساختن انتاکیه اسیران رومی را در این محل اسکان داد و نام آنرا وه اندیوک شاپور به معنی به از انتاکیه شاپور نامید.

مانی پیامبر ایرانی در همین شهر بدار آویخته شد و پیکر او را بر دروازه آویختند و از آن به بعد آن دروازه تا ادوار اسلامی بنام دروازهٔ مانی نامیده می‌شده‌است.

دزفول ؛ شهری از سپیده دم تاریخ (بخش پنجم چغامیش)

چغامیش شهری از دوران پیش از اختراع خط است و قدمت آن به حدود ۳۴ قرن پیش از میلاد می‌رسد. چغامیش را باید نخستین مرکز در ایران دانست که خط و کتاب، اول بار در آنجا ظاهر شده است. وجود چنین تپه‌های باستانی درشهرستان دزفول سبب شده که دزفول را شهری از سپیده دم تاریخ بنامند.

در پناه کوه زاگرس و حاشیه شمالی شوش و چهل کیلومتری جنوب شرقیدزفول تپه‌های میان رودخانه دز و کارون از یک تپه بزرگ و نسبتاً مرتفع و چند تپه کوچک تشکیل شده‌اند. این تپه‌ها روزگاری پوشیده از کوزه شکسته‌های فراوانی بود که پس از نخستین مطالعه و بررسی روشن شد از عهد پیش از خط باقی‌مانده‌اند. این منطقه در جلگه‌ای که آبادی‌های شاه آباد در شمال، شلگهی در غرب، کهنک در شمال شرقی و دولتی و جلیعه در جنوب آن واقع اند و در میان دشتی وسیع و در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی دزفول قرار دارد.

هلن کانتور دربارهٔ کاوشهای چغامیش در موزه ایران باستان و در سال ۱۳۵۱ سخنرانی ای با عنوان «شهری در سپیده دم تاریخ» ایراد کرده و در آن به این مطلب اشاره کرده است:

«در این تپه این واقعیت نهفته است که از هفتمین هزاره پیش از عصر جدید تا شکوفایی کامل تمدن شوش فرهنگهایی در این منطقه بی وقفه جانشین یکدیگر بوده‌اند. از قاعده تا راس این تپه ۱۵ لایه روی هم قرار گرفته است. بر خاک زرین آثاری از فرهنگ و تمدن و مدنیت در ۹ هزار سال پیش به چشم می‌خورد این انسانها چگونه می‌زیسته‌اند؟ دربارهٔ اینان نمی‌توان گفت عیلامی بوده‌اند. مردم این شهر کوچک ۷ هزار سال قبل از میلاد از کشاورزی و دامپروری گذران می‌کردند.» 

دزفول ؛ شهری از سپیده دم تاریخ (بخش چهارم آسیاب‌های آبی دزفول)

نمایی از آسیاب های آبی

بازمانده آسیاب های آبی دزفول در کنار پل جدید(دوم)

آسیاب‌های آبی دزفول یکی از آثار ارزشمند تاریخی شهرستان دزفول به شمار می‌روند و به شماره ۳۹۸۴ در ردیف آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این آسیاب‌هادارای مالکیت خصوصی بوده که به آسیابان به اصطلاح محلی لُوینه می‌گفتند. تعداد آسیاب‌ها در دوره‌ صفویه حدود ۵۰ تا ۶۰ عدد بود که بخشی از آنها در اثر سیلاب‌های فصلی تخریب شدند. آسیاب‌های آبی دزفول در بخش‌های مختلف رودخانه دز قرار دارند. بخشی از آنها به فاصله حدود ۸۰۰ متر از سد تنظیمی (دزفول) و در جنوب تفریحگاه ساحلی دز، بخشی در زیر پل جدید (دوم) دزفول و بخشی دیگر نیز در کنار پل قدیم این شهرستان ساخته شده‌اند.

دزفول ؛ شهری از سپیده دم تاریخ (بخش دوم تاریخچه و بخش های تاریخی آن)

 

دزفول نام شهری در جنوب غرب ایران و گسترده در کنار رودخانه دز ‌است.

این شهر در دامنه‌های زاگرس میانی جای دارد و پیشینه تاریخی آن به زمان ساسانیان باز می‌گردد ولی پیش از ساسانیان هم آباد بوده و بخشی از سرزمین‌های امپراتوری‌های عیلام و هخامنشیان به شمار می‌رفته‌است.

دزفول در زمان ساسانیان همزمان با ساختن پل در کنار آن بر روی رود دز برای پدید آوردن پیوند میان پایتخت تازه (جندی شاپور) و شوشتر بنیان نهاده شد.

دژ به معنی سنگر و سکوی دیدبانی است و چنین برمی‌آید که نام دزفول از نام دژ ساخته شده در کنار پل گرفته شده‌باشد.

در سده چهارم هجری قمری شهر دزفول به قصر روناش نیز نامور بوده‌است، که در سمت راست رود دز جای داشته و هنوز ویرانه‌هایی به همین نام نمودار است و یکی از محله‌های کهن شهر دزفول هم روناش نام دارد.‏

تپه‌های باستانی چغامیش با دیرینه‌ای نزدیک به۴۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح(ع) که به گفته باستانشناسان، گنجینه ارزشمندی از دانستنی‌های سودمند پیرامون رخدادهای زمان باستان از هزاره هفتم پیش از زایش تا شکوفایی تمدن شوش را در بر دارند نیز در دزفول جای دارد.

وجود تپه‌های چغامیش سبب شده که دزفول را شهری از سپیده دم تاریخ بنامند.

دزفول ؛ شهری از سپیده دم تاریخ (بخش اول وجه تسمیه و سوابق تاریخی دزفول)

دزپل، دژپل و در اصطلاح محلی آنرا دزفیل و دزپیل گویند و معرب آن دسفول است. دزفول در زمان ساسانیان همزمان با پلی که در کنار آن بر روی دز به منظور برقراری ارتباط بین پایتخت جدید یعنی جندی‌شاپور و شوشتر ساخته شده، بنا گردیده است.

دزفول در اصل اندامیش نام داشته و تا اوایل قرن سیزدهم نیز به همین نام بوده است. احتمالاً نام دزفول یا دژپل ازنام همان پل مشتق گردیده است. معمولاً دژ به معنی قلعه است ولی در اینجا منظور یک دژ طبیعی می‌باشد که در 48 کیلومتری دزفول در کنار رود دز قرار گرفته و یکی ازمهمترین استحکامات کوهستانی ایران به شمار می‌آید.

یکی از محله‌های قدیمی شهر دزفول روناش است، (در قرن چهارم هجری قمری شهر دزفول به قصر روناش نیز معروف بوده است)، که در سمت راست رود دز واقع بوده و هنوز خرابه‌هایی به همین نام باقی است.