نظری اجمالی به بناهای تاریخی و معماری"استان خوزستان" (دروازه تمدن)
(خوزستان )
بخشهای خاوری و شمالی آن دارای ارتفاعات و پستی و بلندیهای بیشتری است و سمت جنوب و باختر آن صاف و هموار است. این استان از طبیعتی زیبا و متنوع و تاریخی دیرینه برخوردار است. رود زیبای کارون یعنی بزرگترین و طویل ترین رودخانه ایران در این استان جریان دارد. از دیگر رودخانه های استان رودخانه کرخه، دز، شائور، زهره و جراحی را می توان نام برد که ساحل کرخه و دز دارای پوشش جنگلی بوده و به عنوان مناطق حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش تعیین شده و تحت نظارت و کنترل سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته است. پارک ملی دز 3837 هکتار و کرخه 1538 هکتار بوده که در حال حاضرمساحت آن افزایش یافته است. دراج، درنا، میوه خوار، خروس کولی و ولیجه جزء جامعه پرندگان این منطقه هستند. گوزن زردکه خواستگاه آن منطقه شوش بوده در دنیا بی نظیر است و آخرین نمونه شیرمنقرض شده ایران در اطراف کارون دیده شده است. ماهی آزاد و جمعیت میلیونی مرغابی نیز در آبگیرهای این منطقه مشاهده می شود و نیز خلیج فارس با دهها نوع ماهی و انواع آبزیان و امکان قایق سواری بر روی آن، منطقه را برای گردشگری مناسب ساخته اند.
این منطقه به دلیل داشتن آب فراوان و امکانات مناسب برای زیست، از هزاران سال قبل محل سکونت اقوام گوناگون بوده که امروزه آثار فراوانی از تمدن آنها در این خطه به یادگار مانده است و نخستین کاوشهای باستانشناسی در ایران در دشت خوزستان صورت گرفته است. سرزمین ایلام از نظر جغرافیایی دارای دو بخش یکی جلگه شوش (شوشان) در شمال خوزستان و دیگری زاگرس میانی و جنوبی است. استان خوزستان با داشتن 20 محوطه تاریخی یکی از بالاترین رتبه ها را در ایران داراست. مرکز این استان شهر اهوازاست و آثار تاریخی باارزشی آن در سطح استان پراکنده است مثلا"در شهرهای ایذه و بهبهان آثار واشیاء باارزش تاریخی بسیاری بدست آمده است ولی در شهرهای شوش، شوشتر ودزفول بناهای تاریخی وآثار معماری باارزش بیشتری نسبت به سایر شهرهای استان به چشم میخورد.
شهر آبادان
این شهر در 116 کیلومتری اهواز، در دهانه ورودی خلیج فارس و در همسایگی کویت و عراق و در دلتای اروند رود بین رودهای بهمن شیر و کارون و اروند رود واقع است. این شهر هم زمان با ظهور اسلام شهری آباد بوده و یاقوت حموی این شهر را "میان رود" نامیده است. درآبادان رباطها، مساجد، مدارس و خانقاه هایی وجود دارد و مقبره ای نیز منسوب به حضرت خضرو الیاس در حوالی بهمن شیر موجود است. به همین سبب عربها این شهر را جزیره "الخضر" نام نهاده اند.مسجد رنگونی ها از بناهای دیدنی این شهر بشمار می آید.
شهر اهواز
این شهر مرکز استان خوزستان بوده که در ارتفاع 20 متری از سطح دریا و در 120 کیلومتری شمال باختری خرمشهر و در مسیر راه آهن سراسری خرمشهر تهران واقع است. رود کارون از میان این شهر عبور می کند و360 کیلومتر این رود قابل کشتیرانی است.
"ابن حوقل" درباره اهواز گفته است "اهواز شهری معروف به هرمزشهر، ولایتی بزرگ و ناحیه ای پهناور بوده که اکنون بیشتر آن ویران گشته است. "در کتاب شهرهای ایران آمده است" در روزگار ایلامیان شهری در این حدود به نام" اوکسین" برپا بوده که باید آن را با اهواز قدیم تطبیق داد، بانی نخستین اهواز قدیم ایلامیان بوده که بعدها ویران شده سپس" اردشیر ساسانی" آن را از نو ساخته است". در عصر خلافت شهرهای اهواز و شوشتر با تولید و تدارک دیبا، حریر و دیگر پارچه های ابریشمین گرانبها شهرت داشته اند. در زمان "ناصرالدین شاه" قاجار بندری در کنار کارون ساخته شد که بندر "ناصریه" نام گرفت این بندر در دوره پهلوی بنام قدیمش اهواز خوانده شد.
شهر اندیمشک
این شهر در 158 کیلومتری شمال باختری اهواز و در مسیر راه تهران اهواز و در ده کیلومتری خاور رود دز و 18 کیلومتری باختر رود کرخه قرار دارد. این شهر در دامنه های جنوبی کوه زاگرس و در کناره خرابه های شهر "لور" واقع است. "لور" شهری آباد از دوران ساسانی بوده که جغرافی نویسانی چون" اصطخری" و" مقدسی" از آن نام برده اند.گویا این شهر تا قرون وسطی از آبادی برخوردار بوده و پس از آن رو به ویرانی نهاده است. بنای اولیه اندیمشک در دوران قاجارنهاده شد. از جاذبه های گردشگری این شهر سد دز و سد کرخه و از آثار تاریخی آن می توان به ویرانه های شهر ساسانی" لور"، بقعه شاهزاده احمد در "مازو"، ویرانه های شهر ایلامی در دشت زعفران اشاره نمود.
شهرایذه
شهر ایذه یا مالمیر در ارتفاع 835 متری از سطح دریا و در حدود 125کیلومتری شمال خاوری اهواز و190 کیلومتری جنوب غربی اصفهان در مسیر رامهرمز به شهرکرد قرار دارد. رود کارون از شمال آن می گذرد. این منطقه محل ییلاق ایل بختیاری است. ایذه از شهرهای دوران ایلامی است که در اواخر دوران هخامنشی خاستگاه الیماییها (بازماندگان ایلامیان) بوده و در دوره تیموریان "مالمیر" خوانده می شده است. پتانسیلهای گردشگری آن دشت سوسن، دریاچه سد ایذه، پل ایذج در میانه راه اصفهان به اهواز که با سنگ بر روی بستر رودخانه ای خشک و بسیار عمیق بنا شده است، اشکفت سلمان، کول فره، خونگ اژدر (جمعا" 14 اثر مربوط به سلسله های قبل از میلاد) و گورستانی با شیرهای سنگی در شاهسوار که متعلق به دوره صفوی است را می توان نام برد.
شهر بهبهان
این شهر در جنوب شرقی استان و در 205 کیلومتری اهواز و در نزدیکی شهر تاریخی ارجان واقع شده است. ارجان که توسط قباد پادشاه ساسانی بنا شده در 10 کیلومتری بهبهان قرار دارد. مقدسی در وصف این منطقه نوشته: ارجان ولایتی است بس مهم، دشتی کوهستانی و دریایی، پر از درختان نخل، انجیر و زیتون. یاقوت حموی درباره ارجان می گوید: نخستین کسی که ارجان را احداث نمود قباد ابن فیروز بود، زمانی که با رومیان جنگید دستور داد شهری در مرز فارس و خوزستان احداث کنند و آن را "ابر قباد" نامید. پس از ویرانی ارجان، مردم آن در "بهو" شهر جدید را بنا کردند. از جاذبه های تاریخی این منطقه می توان آرامگاه ارجان، نقش برجستههای دوره اشکانی در دره سروک، حمام دوره سلجوقی، خرابه های دو پل و یک بند، خرابه های آتشکده خیرآباد و راسته بازار را نام برد.
شهر خرمشهر
این شهر در کنار رود کارون و در محل برخورد این رود و اروند رود و در فاصله 15 کیلومتری آبادان واقع شده است. کارون، خرمشهر را به دو ناحیه شمالی و جنوبی تقسیم کرده است، بلند ترین نقطه شهر با ارتفاع 2/4 متر از سطح دریا، در ناحیه شمالی واقع است. خرمشهر به دفعات، مورد حمله قرار گرفته، تخریب و مجددا" بازسازی شده است. در سال 1215 ه. ق این شهر به دلیل برخورداری از اهمیت تجاری و رونق اقتصادی و تحت الشعاع قرار دادن بندر بصره، به دست ترکان عثمانی تصرف و ویران شد. تا قبل از جنگ ایران و عراق (سال 1359) این شهر اهمیت خود را به عنوان بزرگترین بندر تجاری ایران حفظ کرده بود. در کتاب اقلیم و معماری خوزستان- خرمشهر آمده است که: متاسفانه، تقریبا" تمام ساختمانهای واقع در محله های قدیمی شهر آسیب دیده یا به کلی تخریب شده اند. در قسمتی از بافت قدیمی شهر که تسطیح نشده است بین محله بازار صفا و فلکه دروازه، تعدادی واحد مسکونی قدیمی وجود دارد که در این بررسی به عنوان نمونه مسکن سنتی خرمشهر مورد ارزیابی قرار گرفته است.
در سال 1215 ﻫ. ق این شهر به دلیل برخورداری از اهمیت تجاری و رونق اقتصادی و تحت الشعاع قرار دادن بندر بصره، به دست ترکان عثمانی تصرف و ویران شد. تا قبل از جنگ ایران و عراق (سال 1359) این شهر اهمیت خود را به عنوان بزرگترین بندر تجاری ایران حفظ کرده بود. در کتاب "اقلیم و معماری خوزستان- خرمشهر" آمده است: متاسفانه، تقریبا" تمام ساختمانهای واقع در محله های قدیمی شهر آسیب دیده یا به کلی تخریب شده اند. در قسمتی از بافت قدیمی شهر که تسطیح نشده است بین محله بازار صفا و فلکه دروازه، تعدادی واحد مسکونی قدیمی وجود دارد که در این بررسی به عنوان نمونه مسکن سنتی خرمشهر مورد ارزیابی قرار گرفته است.
به طور کلی ساختمانهای سنتی خرمشهر درونگرا و غالبا" یک یا دو طبقه اند. در بافت قدیمی شهر، بدون استثناء کلیة ساختمانها دارای حیاط مرکزی نسبتا" کوچکی هستند و فضاهای مختلف دور تا دور حیاط را احاطه کرده اند. فرم ساختمانها در پلان و در مجموعه بسیار فشرده اند. نسبت مساحت زیربنای هر واحد مسکونی به مساحت زمین آن بسیار زیاد است.
فرم کالبدی این ساختمانها شباهت زیادی به ساختمانهای مناطق کویری دارد. تفاوت عمده بین این دو، وجود سرپوشیده های عریض در ساختمانهای این شهر است که نماهای مشرف به حیاط را در مقابل تابش آفتاب تابستانی محافظت می کند.
بامها مسطح هستند و عموما" به وسیله دستانداز بلند و مشبکی محصور شده اند. این دستاندازها از دیده شدن فضا پشت بام جلوگیری می کنند اما مانع از برقراری جریان هوا در این فضا نمی شوند. در نتیجه، پشت بام می تواند به عنوان فضای خارجی در عصرها، شبها و به طور کلی در مواقعی که شرایط خارجی مناسب است مورد استفاده قرار گیرد.
به طور کلی، ساختمانها درونگرا هستند و نورگیری فضاهای اصلی از حیاطها صورت می گیرد. البته در مواردی که خصوصیات محیط اطراف ساختمان، مناسب بوده و پنجره ها به سمت کوچه هم باز شده اند. به طور مثال، در جایی که وجود یک دیوار بلند باعث ایجاد سایه ای مناسب بر روی دیوار غربی یک ساختمان می شده، پنجره هایی در این دیوار، پیشبینی شده است.
مساحت دهانه درها و پنجره ها، نسبتا" زیاد است، اما قسمت اعظم این سطوح با تخته پوشیده شده است. بنابراین، با وجود آنکه پنجرها سطح نسبتا" بزرگی دارند، اما سطح نورگیر آنها بسیار محدود است. جزء نورگیر درها و پنجره ها در قسمت فوقانی آنها پیش بینی شده است.
شهر دزفول
این شهر درحدود 140 کیلومتری شمال اهواز و در ارتفاع 147متری از سطح دریا و در مسیر راه شوشتر -خرم آبادواقع است.این شهر در دشت پهناوری قرار گرفته وتا فاصله 25 کیلومتری آن کوهی مشاهده نمی شود.رود دز که از زرد کوه سرچشمه می گیرد درمجاورت این شهر قرار دارد.
وجه تسمیه آن به سبب پلی است که با دوازده طاق و چشمه بر روی رود دز در زمان شاپور ساسانی ساخته شده است.در قرن چهارم هجری قمری این شهر به "قصر روناش" معروف بوده و مقدسی از آن به "قنطره"یعنی پل یاد کرده است.دزفول به زراعت نیل جهت رنگ آمیزی وپرورش قلم نی شهرت دارد.
از قدیمی ترین آثار تاریخی شهر می توان به محوطه های پیش از تاریخ، شهر قدیمی جندی شاپور (اولین مرکز دانشگاهی ایران)، پل ساسانی با 14 دهانه اصلی و 12 دهانه فرعی، بافت زیبای معماری سنتی، آسیابها، مسجد جامع، بقعه سبز قبا، بازار قدیم شهر، مسجد لب خندق، بقعه محمد ابن جعفر طیار و در 18 کیلومتری آن آثار خرابه کاخ آجری عظیم دوره ساسانی بنام ایوان کرخه نام برد.در ذیل تصاویری از بافت قدیم این شهر و نمونه ای از واحد های مسکونی با ارزش آن به نمایش گذاشته شده است.
پل بند پای پل و پل دزفول
بقایای این پل در کنار رودخانه کرخه و جاده دهلران، روبروی پاسگاه نیروی انتظامی کرخه و شمال پل آهنی جدید واقع شده و احتمالا"به دوره ساسانی تعلق دارد. پل دزفول که برروی رودخانه دز و در مسیر جاده قدیم دزفول اندیمشک واقع گردیده و بندهای قدیمی دزفول که بافاصله ای از یکدیگر در جانب شمال باختری و باختر شهر قرار دارند از دیگر بندهای این شهر است.
مسجد جامع دزفول
این بنا در میدان مرکزی شهر واقع شده و بنای اولیه آن به قرن سوم یا چهارم هجری تعلق دارد که در قرن هفتم، دوره صفویه و قاجار تعمیر شده است. بنای کنونی مسجد مشتمل برسر در ورودی، صحن وسیع، ایوانها و شبستانهای جنوبی و شرقی است. سردر ورودی شمال باختری که در اوایل قرن 12ه ق(1157) ساخته شده دارای تزیینات مقرنس وکاشی کاری و تاریخ مرمت بنا است. صحن مسجد نسبته" وسیع و به ابعاد 26 در6/ 27 متر است.این مسجد به شیوه معماری دوره ساسانی و مشابه مسجد جامع شوشترساخته شده و تقلیدی از ایوان کرخه است.
مسجد لب خندق
این بنا از مساجد بزرگ و قدیمی این شهر است که بنای کنونی به دوره قاجار تعلق دارد و مشتمل است بر سردر صحن نسبته وسیع، ایوان، گلدسته، شبستانهایی با پوشش طاق و گنبد بر روی پایه های آجری و تزیینات کاشی کاری است. قدیمی ترین تاریخ موجود در بنا، سال 1177ه.ق و مربوط به سنگ قبری است.
(خوزستان2)
شهر شوش
این شهر در حدود 40 کیلومتری جنوب شهر اندیمشک و ایستگاه راه آهن تهران– جنوب و در مجاورت جاده اهواز- تهران و در حدود 115 کیلومتری شمال باختری اهواز و24 کیلومتری جنوب باختری دزفول و در ارتفاع87 متری ازسطح دریا قرار دارد. شوش یکی از کهن ترین شهرهای جهان بوده که حدود 4000 سال پیش از میلاد به عنوان کانون مذهبی ساکنان دشت اطراف بنیاد نهاده شد. در این شهر تپه هایی دیده می شود که نشان از وجود 6000 سال تمدن بشری در این منطقه دارد. بیشتر محوطه های پیش از تاریخ خوزستان در اطراف تپه های شوش و در فاصله 3 تا 15 کیلومتری شمال یا خاور آن واقع شده است. در دهه های پایانی سده گذشته میلادی وقتی پای فرانسویان به شوش رسید پس از تهیه نقشه های مختلف بر اساس وضعیت تپه ها این محوطه را به 4 قسمت به نامهای ارگ (آکروپل)، آپادانا، شهر شاهی، و شهر پیشه وران (صنعت گران) تقسیم نمودند. رود شائور از میان این شهر می گذرد و شهر را به دو نیمه خاوری و باختری تقسیم می کند.
بارگاه دانیال نبی
بقعه دانیال نبی یکی از پیامبران بنی اسراییل در این شهر و در ساحل شرقی رود" شائور"و روبروی تپه ارگ قرار دارد این بنا شامل دو حیاط است که دورتا دور آن حجره ها و ایوانهایی ساخته شده است. بقعه دانیال در انتهای حیاط دوم که بزرگتر و وسیع تر است قرار دارد بر روی ضریح آن گنبدی بلند مخروطی و مضرس (پلهای) ساخته شده که نوع رایج گنبدهای منطقه است که نظایر آن در جنوب باختری ایران بسیار دیده می شود. این بنا هسته اولیه شهر شوش را تشکیل می دهد. در زمانی که کاوش در تپه های باستانی این شهر آغاز گردید تنها کاروانسرایی برای زوار در کنار این بنا قرار داشت.
تپه باستانی شوش
تپه باستانی شوش که از حدود 120 سال (1269ه ش) قبل کاوش در آن آغاز گردید، در طول تاریخ محل سکونت اقوام متعددی بوده است. تاریخچه شوش به هزاره چهارم قبل از میلاد می رسد که به مراتب قدیمیتر از نخستین ایالات حکومت ایرانی است. شهر شوش، مرکز سیاسی و اقتصادی امپراطوری ایلام و کانون مراسم آیینی در نزدیکی چغازنبیل بود. ایلام یک نقش واسطه در میان تمدنهای بین النهرین، هند و آسیای مرکزی به عهده داشت. تاریخ سکونت در شوش از اقوام ایلامی آغاز و به دوران اسلام می رسد (15قوم آثاری در این تپه از خود به جا گذاشته اند). عمده ترین آثار بدست آمده از این تپه مربوط به دوران هخامنشی است. زیرا شوش قصر زمستانی سلاطین این سلسله بوده است. در زمان داریوش اول بود که شوش مجددا" به عنوان پایتخت انتخاب گردید.
شوش و قصور هخامنشی آن برخلاف پرسپولیس به هنگام فتح اسکندرمقدونی در سال 331 ق م ویران نگردید در شوش، اسکندر اقدام به برگزاری جشن ازدواج خود با دختر آخرین پادشاه هخامنشی نمود. شوش مجددا"در دوران ساسانی احیا گردید و بعد از فتح اعراب به اوج بزرگی و ثروت رسید. در میان آثار و بقایای مربوط به شوش دوران اسلامی یک حمام یک کارخانه تهیه شکر، یک مسجد (به ابعاد 60 در 70 متر که احتمالا" مسجد جامع شهر بوده)، یک مدرسه و یک کوره سفالگری و آجر پزی (متعلق به دوره سلجوقی) را می توان نام برد.
شکوه و عظمت شوش مقارن با قرن سوم هجری به پایان رسید و از سده چهارم رو به ویرانی نهاد تا سرانجام در سده های هفتم و هشتم هجری به کلی متروک شد و حیات در آنجا به رفت و آمد زایرین بقعه دانیال نبی محدود شد.
زیگورات چغازنبیل
در فاصله 45 کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش و بر سر راه شوش به شوشتر ویرانه های یک شهر ایلامی متعلق به دوران" اونتاشگال" به چشم می خوردکه در مرکز آن زیگورات عظیم "چغازنبیل" واقع است. در گوشه جنوبی شهر آثار دو کاخ و یک دروازه عظیم که باستان شناسان به آن نام دروازه شاهی داده اند و معبدی به چشم می خورد. در زیر یکی از این کاخها آرامگاه باشکوهی در عمق شش متری وجود دارد که خاندان سلطنتی ایلام اجساد مردگان خود را می سوزاندهاند مشاهده می شود.
این بنا قدیمیترین بنای تاریخی استان خوزستان است که با وجود عمری بیش از سه هزار سال به علت پوشیده بودن در خاک در دورانهای گذشته، بسیار سالم و پابرجا مانده است. این بنا یکی از قدیمی ترین آثار معماری ایران محسوب می شود.
معبد ایلامی چغازنبیل در روی تپه بزرگ خاکی و در ساحل رودخانه در از شعب رود کارون واقع شده است. این معبد توسط" اونتاشگال" پادشاه ایلامی در سال 1250 ق م ساخته شده و آن را اختصاص به خدای" اینشوشیناک" داده است، بنای معبد دارای پنج طبقه ساختمان است، ابعاد این بنا 105 در 105مترو ارتفاع آن در حدود 53 متر است. این بنا از خشت خام ساخته شده، و روکشی از آجر دارد. در اطراف این معبد تعدادی الواح گل نبشته و مجسمه انسان و حیوان کشف شده است. جالب ترین شیئی که در حفریات چغازنبیل به دست آمده است مجسمه گاو بالداری است که با کمال ظرافت و مهارت ساخته شده و کتیبه ای بر روی گرده آن به خط ایلامی در چند ردیف نوشته شده است، اکنون این مجسمه زینت بخش تالار موزه ملی ایران است. این گاو ظاهرا" در بالای یکی از سردرهای زیگورات قرار داشته است.
قلعه فرانسویان
فرانسویان در بیش از 150 سال پیش در سال 1850میلادی اولین حفاریهای خود را در شوش آغاز کردند که منجر به کشف پایه های قصر سلطنتی اردشیر گردید. در سال 1855هیئت فرانسوی به سرپرستی" مارسل دیولافوا " در شوش مشغول تحقیق گردید و قصر اردشیر دوم هخامنشی را کشف کرد. پس از آن هیئتی به سرپرستی" دمورگان" با اجازه انحصاری دولت ایران حفریات در شوش را دنبال نمود. درسال 1897 از روی یک طرح فرانسوی و با آجرهای بدست آمده از کاوش بر روی تپه، قلعه را بنا نهاده اند. این قلعه که احتمالا از طرح قلعه باستیل فرانسه اقتباس شده، به دست یک معمار دزفولی بنام "حاج مصطفی دزفولی" و در سال 1912 ساخته شده، خود به نوعی تاریخی و دیدنی است. این قلعه که سکونتگاه کاوشگران بوده، در مقابل مقبره دانیال نبی قرار دارد که سالهای طولانی زیارتگاه مردم منطقه و سایر نقاط ایران بوده است. نمای قلعه از آجر بوده و دارای تزیینات آجری است و جزییات آن تحت تاثیر معماری منطقه است. پلان قلعه ذوزنقه شکل است و دور تا دور آنرا راهرویی احاطه کرده است. این قلعه برجهایی در دو گوشه شمالی دارد که برج شمال غربی مربع شکل و برج شمال شرقی دایره شکل است.
معماری مسکن در شوش
در چهار نمونه خانه مورد بررسی در شهر شوش که از حدود 90 سال پیش تا امروز احداث گردیده همه شامل یک یا چند اتاق بوده که تارمه (ایوان) نقش تقسیم کننده فضا را پس از حیاط ایفا می نماید. وجود آشپزخانه و نانواخانه حتی در منازل قدیمی نیز به نظر ضروری نمی رسد و در نمونه جدید ساز نیزکمترین فضا به آشپزخانه تعلق دارد.
از منازل مفصل و بزرگ با فضاهای متنوع مانند دزفول و شوشتر در شوش خبری نیست و به رغم گرمی هوا و نیاز به فضایی تاریک و خنک در زیر زمین به دلیل بالا بودن سطح آبهای زیر زمینی، شبستان و شوادان نیز در این شهر دیده نمی شود. نمای آجر که گاهی دارای تزیینات مختصری است نشانی از تاثیر معماری شوشتر و دزفول بر معماری این شهر است .در ذیل چها رنمونه واحد مسکونی و تصاویر آن ها به نمایش گذاشته شده است.
شهرشوشتر
شهر شوشتر در شمال شرقی خوزستان در 53 متری از سطح دریا و در 85 کیلومتری شمال شهر اهواز و در نزدیکی محل ورود کارون به دشت خوزستان قرار دارد. این ویژگی به پیدایش اولین سکونتگاه های مبتنی بر کشاورزی در 8 تا 10 هزار سال پیش در این محل انجامیده است. دژ یا قلعه سلاسل که در زمان ساسانیان نقش کهندژ را داشت در کنار رود کارون ساخته شد. در همین دوران پل شادروان (شاپوری) نیز بر روی کارون بنا گردید که برای ساختن آن بخشی از رود را به سمت شرق شهر منحرف کردند و این همان بستر رودخانه گرگر یا دودانگه است.
آبشارهای شوشتر
مجموعه آبشارها که چندین آسیاب و کارخانه برق را فعال می کنند، و پل بند گرگر بزرگترین اثر صنعتی قبل از دوران صنعتی شناخته شده اند و رئیس سازمان یونسکو شخصا" پس از بازدید از آن این اثر را در زمره میراث فرهنگی جهانی قرار داد که یکی از زیباترین و حیرت آورترین بناهای موجود است.
این مجموعه پتانسیل تبدیل شدن به یک مجموعه عظیم فرهنگی– تفریحی را دارد. شکل آن را می توان به صورت یک پارک موزه گسترده با احیای بناها و آثار کهن و قابل رویت و در دسترس طراحی کرد و با افزودن مهمانسرا، هتل و مجموعه های ورزشی و تفریحی به ویژه استفاده از امکانات آبی موجود و موزه ها و کتابخانه و سالن های نمایش و دیگر خدمات لازم آنرا تکمیل نمود.
امام زاده عبدالله
زیارتگاه های شوشتر عبارتند از بقعه امامزاده عبدالله، بقعه سید محمد گلابی، بقعه براءبن مالک، بقعه صاحبالزمان، بقعه سید محمد شاه و ... در زیر به معرفی امام زاده عبدالله می پردازیم:
بنای کنونی این امامزاده متعلق به قرن هفتم هجری قمری بوده، تاریخ ساخت آن 629 است. این مزار بر بالای تلی در جنوب شهر شوشتر داخل حصاری واقع شده و دارای منظری با صفا است. در بالای سردر حرم امامزاده عبدالله کتیبه ای به خط کوفی باقیمانده، که حاوی تاریخ محرم سال 629 هجری قمری است. این مزار در قدیم دارای متعلقات زیادی مانند مدرسه و کتابخانه و مهمانسرای بوده است، که به مرور ایام از بین رفته و منهدم گردیده است.
این بنای آجری گنبدی مخروطی و مضرس داشته دارای تزیینات زیبای گچی، سنگی و نقاشی است. ازاره و پوشش دو منار آن از کاشی و نقش گنبد آن از داخل 15 سرو است.
قلعه سلاسل
دژی است بسیار بزرگ که دارای حیاطهای مفصل و متعدد وسربازخانه ها، طویله ها، شبستانها، برجها، باغچه ها، قورخانه، نقاره خانه، حرم خانه، حمام، آشپزخانه، حوض و حصار و خندق بوده است که اکنون تمامی بناهای آن به جز شوادانها و تونلهای نهر داریون تخریب شده اند. متون تاریخی از وجود آن در زمان هخامنشیان حکایت می کنند. این دژ به جز جنبه دفاعی که از شهر شوشتر داشته مرکز کنترل نهر داریون و محل استقرار والی خوزستان بوده است. مادام ژان "دیولافوا" باستان شناس معروف فرانسوی در سال 1881 میلادی می گوید: قلعه سلاسل اقامتگاه والی خوزستان، در روی کوهی که مجاور فلات کوچک است قرار دارد. در پای این کوه یکی از شعب رود کارون که شطیط نام دارد عبور می کند، ساختمانها و استحکاماتی که از دوره ساسانیان باقی مانده اند آن را از طرف شهر قابل دفاع می سازد.
مسجد جامع شوشتر
مسجد جامع شوشتر از ابنیه اوایل دوره اسلام است و از تزئینات گچبری و کتیبه کوفی بالای محراب چنین معلوم می شود که بنای این مسجد متعلق به قرن سوم هجری قمری است. این مسجد در سمت شمال 12 ردیف ستون و در سمت جنوب 8 ستون دارد. چگونگی قوس طاقها و ایوان رفیع و شبستان آن که به شیوه معماری دوره ساسانی ساخته شده قدمت آنرا روشن می سازد. ساختمان مناره مسجد را به دوران چوپانیان نسبت می دهند (822ه ق)
شبستان اصلی مسجد در طرف جنوب واقع شده است. در شبستان منبر چوبی نفیسی قرار دارد.
معماری مسکن در شوشتر
یکی از عناصر مهم بافت کهن شوشتر واحدهای مسکونی آن است. ارزش واقعی این بناها در آجرکاریهای بینظیر و متنوع، و شبستانها و شوادانها که در اعماق زمین بنا گردیده اند . فضاهای واحدهای مسکونی شامل هشتی(ورودی)، حیاط(فضای بازی که ندرتا"دارای درخت است وحوض آب مشابه معماری حاشیه کویر در آن دیده نمی شود زیرا در طبقات زیرین آن شوادانها قرار گرفته اند)، ایوان(فضائی نیمه محصور و بازمانده از دوره اشکانی)، بیرونی (محل پذیرائی از غریبه ها خصوصا" مردان)، اندرونی(محل زندگی ساکنان خانه ودور مانده از چشم اغیار)، خرند(سکوئی در مقابل اتاقها و نیم طبقه بلند تر از کف حیاط)، اتاق، غلام گردش(راهرویا راه ارتباطی)، شبستان(فضائی یک طبقه پائین تر از حیاط در زیر زمین که راه ارتباطی آن از داخل بنا است) ، شوادان(فضائی در زیر حیاط که دو تا سه طبقه زیر زمین است و برای فرار از گرمای طاقت فرسای تابستان مورد استفاده قرار می گیرد)، سی سرا (نور گیر و هواکش شوادانها)، مستراح، پیش بوم و پستو(انبار) است و در نمونه های بسیار بزرگ تنها بخش کوچکی به آشپزخانه و آبدارخانه اختصاص دارد. از ویژگیهای بارز مسکن در شوشتر آجرکاریهای کم نظیر آن است که تنها در شهر دزفول مشابه آن دیده می شود که در مقاله "نقش های آجری شوشتر"[1]ونیز در مقاله" تزئینات آجری"[2] مفصلا" به آن پرداخته شده است به غیر از تزئینات آجری فرسک های سنگی آن نیز چشمگیر است .نقشهای قدیمی تر از اشکال ساده هندسی تشکیل شده اند و ریشه نمادین نقشها،گردونه خورشید است که در مجموع 9 طرح اصلی و 44 طرح فرعی راشامل می شود.(بند رومی، دارگل،زلف عروس، خارماهی،تفاح،هشت چهارگوله،کلیدی،پنج دانه و هفت دانه وپراکنده)مصالح عمده به کار رفته در معماری این شهر آجر و سنگ با ملاط گل و گچ وآهک و گچ و خاکستر بوده ،دیوارها قطور و باربر و بام آنها صاف است. تفاوت معماری شوشتر و دزفول در نمای خارجی آنها است در نمای خارجی شوشتر از سنگ نیز استفاده شده و آجر بیشتر در سردر ورودی خانه ها و دست انداز بام ها به کار رفته است در حالیکه در دزفول نمای داخلی و خارجی هر دو دارای تزئینات آجری است.
ارزشهای قابل توجه شوشتر را در معماری آبی پر ارزش مثل پل بندها، آسیابها، آبشارها، شبکه زیرزمینی آب شهر (که شاید بنوعی اولین شکل لوله کشی آب شهری در جهان باشد) بافت با ارزش، واحدهای مسکونی کم نظیر و آثار تاریخی مذهبی دیدنی آ ن شهر می توان مشاهده نمود. در ذیل تصاویری از بافت کهن شوشتر و نمونه ای از واحدهای مسکونی با ارزش آن به نمایش گذاشته شده است.
بافت کهن شوشتر
بافت کهن شوشتر بوسعت 144 هکتار در ساحل رود کارون قرار دارد و با ارزشترین عناصر تاریخی و فرهنگی را در خود جای داده است.خانه های این بافت به دوران صفوی و قاجار تعلق دارد.میدان یامرکز محله دکان شمس، عبدالله بانو ، مسجد جمعه،سید محمد شاه وسادات از نقاط دیدنی این بافت محسوب می گردند. متاسفانه در بیست سال گذشته بخش قابل توجهی از این بافت تخریب شده است.در زیرنقشه دو مرکز محله به نام های دکان شمس وسید محمد شاه در بافت قدیم شوشتر به نمایش گذاشته شده است.
شوشتر نو
شوشتر نو در باختر شوشتر و بر سر راه دزفول شوشتر واقع شده است . طرح این شهرک قبل از انقلاب برای اسکان کارکنان کشت و صنعت کارون در نظر گرفته شد و طراحی آن به مهندسین مشاور داض واگذارگردید .این مجموعه زیبا وبا ارزش که طرح آن در تداوم معماری شوشتر است توسط کامران طباطبائی دیبا طراحی گردید. هرچند در حال حاضر این مجموعه با ارزش مورد بی توجهی قرار گرفته ولی به بخشی از معماری با ارزش شوشتر بدل شده است.شوشتر نو برنده جایزه جهانی معماری در سال 2000است.
شهر مسجد سلیمان
این شهر در 145 کیلومتری شمال شهر اهواز قرار دارد و نام آن برگرفته از تختگاه تاریخی سرمسجد و آتشکده است. در این شهر آثاری از دوره ایلامیان مشاهده شده است در دوره ایلامیان این منطقه" آساک" نامیده می شد و در دوره هخامنشیان این شهر" پارسوماش" خوانده شده است. اولین چاه نفت ایران و خاور میانه نیز به نام چاه نمره یک در شهر مسجد سلیمان ساخته شده است.
صفه سر مسجد
در پهنه وسیعی برفراز تپه ای که مشرف به محل" سربیشه" مسجد سلیمان است و آن تپه را "سرمسجد" می نامند، بقایای معبدی (آتشکده) با پلکان و ستونهای مدور وجود دارد که به صفه سلیمان معروف است که در گذشته آتش آن بوسیله گازهای طبیعی موجود به طور مداوم روشن بوده است. این آتشکده احتمالا" به دوره ساسانی تعلق دارد.
برد نشانده
بردنشانده یکی از آثار باستانی موجود در حوالی شهرستان مسجدسلیمان است که در مسیر این شهر به سد شهید عباسپور ( سد رضاشاه سابق ) واقع است.
این صفه بیست و هشت پله ورودی دارد و هر پله آن هشت و نیم متر طول دارد .این صفه از چهار طرف پلکان داشته . در سمت خاور و باختر این پلکانها دارای پنج دهنه بوده که هر دهانه آن 20/7 متر است .بردنشانده یا میل نشانده در درون یک ساختمان ویرانه در ابتدای قسمت سفلای این مجموعه به چشم می خورد .این بنا تشابه زیادی با صفه سر مسجد دارد.
منابع مورد استفاده:
- نشریه میراث فرهنگی ویژه نامه نخستین گرد هم آیی باستان شناسی ایران شماره 12 تابستان و پاییز 1373
- مقاله شوش و میراث باستانی دشت شوشان، میر عابد کابلی و130 سال حفاری در شوش، کامیار عبدی و"دوراونتاش" یا شهر "اونتاشگال شاه ایلامی" (چغازنبیل)، محمد رحیم صراف
- شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، پیگولوسکایا، ترجمه عنایت الله رضا، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم 1377
- شناخت شهر های ایران، عبدالحسین سعیدیان، انتشارات علم و زندگی، 1379
- شناخت شهر و مسکن بومی در ایران، اقلیم گرم و نیم مرطوب، دزفول و شوشتر، فرنگیس رحیمیه و مصطفی ربوبی
- دزفول شهر آجر، غلامرضا نعیما، سازمان میراث فرهنگی کشور(پژوهشگاه)، چاپ اول 1376
- چغازنبیل، گیرشمن، ترجمه اصغر کریمی، سازمان میراث فرهنگی کشور، جلد اول، 1373
- سرزمین ما ایران، نصرالله کسراییان، چاپ اول 1369
- سایت ایران پردیسwww.iranpardis.ir
- پایتختهای ایران، محمد یوسف کیانی، سازمان میراث فرهنگی کشور، چاپ اول 1374
- دایرﮤ المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی "بناهای آرامگاهی" پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی چاپ دوم 1378
- دایرﮤ المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی "مساجد" پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی چاپ اول 1378
- دایرﮤ المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی"بناهای عام المنفعه" پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی چاپ اول 1379
- ماهنامه سفر سال شانزدهم شماره 10فروردین 1386هدیه های خوزستان به مردم ایران
- نشریه آبادی سال چهارم شماره 14 پائیز 1373 مقاله نقش های آجری شوشتر، زهره بزرگ نیا
- نشریه معمار شماره 43 خرداد و تیر 1386 مقاله تزئینات آجری، زهره بزرگ نیا
- طرح و احیا ء بافت کهن شوشتر ، مهندسین مشاور زیستا،1371
- اقلیم و معماری خوزستان ،مهندس مرتضی کسمائی ،مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، چاپ اول دیماه 1369
- ایران کلده و شوش،مادام ژان دیولافوا- شوالیه لژیون دونور- افسر آکادمی، مترجم شادروان علیمحمد فره وشی(مترجم همایون)، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم،1369
- شهرهای ایران، محمد یوسف کیانی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول،1366
- نظری اجمالی به شهر نشینی و شهرسازی ایران، محمدیوسف کیانی، چاپ ارشاد اسلامی،چاپ اول، 1365
نگارنده:خانم زهره بزرگ نیا ، این مطلب در سال1389 در نشریه معمار شماره 61 خرداد و تیر 1389 به چاپ رسیده است.
