گزارش تشریحی تصویری/ خوزستان، نفت و توسعه در گذر زمان

به دنبال واگذاری امتیاز استخراج و بهره‌برداری از نفت به "ویلیام ناکس دارسی" ‌انگلیسی و پس از پنج سال جستجو، کشورمان و البته خاورمیانه در پنجم خرداد 1287 خورشیدی مصادف با 26 می 1901 میلادی گرمی طلای سیاه را لمس کرد.
ماده ی سیاه رنگی که لقب طلای سیاه را به خود گرفت با گذشت سالیان سال و عبور از مراحل گذار تاریخی و تحولاتی که بر ایران زمین و منطقه ی خاورمانه گذشت هرگز ذره ای از ارزش خود را از دست نداد و تاثیرش بر تحولات جوامع درگیر کاسته نشد  و  بلکه به نوبه ی خود قطار توسعه و پیشرفت ایران را که سالیانی چند در خواب عمیقی فرور فته بود بسرعت به حرکت درآورد و بار دیگر بر همگان اثبات شد که ایران و بخصوص جنوب مهد تولد و بارور شدن اولین ها در جهان و خاورمیانه است.
اکتشاف نفت در مسجدسلیمان این شهر را به اولین شهر نفتی ایران و پایتخت نفت در سرزمین کهن و باستانی ایران زمین و خاورمیانه بدل کرد تا این مهم، فصلی جدید و درخشان در جنوب و در راستای پیشرفت ایران باشد.
نگاهی به تاریخچه اکتشاف نفت در ایران این اصل را به ذهن هر خواننده ای متبادر می سازد که ایران و به خصوص جنوب آن همواره مهد تحول و پیشرفت بوده و لقب " اولین " ها به حق برازنده ی آن است.
نگاهی گذرا به تاریخچه اکتشاف نفت در پایتخت نفتی ایران افق جدیدی از نقش این ماده با ارزش و تاثیرگذار را در پیش چشمان ما باز می کند که در زیر گزیده ای از آن را از نظر می گذرانیم:

در تاریخ ۲۸ ماه مه سال ۱۹۰۱ میلادی، در زمان سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، ویلیام ناکس دارسی، تاجر بزرگ طلا در انگلستان امتیاز کشف نفت ایران را از آن خود کرد و برای این منظور جورج برنارد رینولدز را که تجربیاتی در زمینه حفاری نفت در مناطق نفت خیز سوماترا داشت، برای اکتشاف و استخراج نفت به استخدام خود درآورد. رینولدز در پایان سال ۱۹۰۲ میلادی عملیات حفاری اولین چاه در چاه سرخ واقع در قصر شیرین و همچنین شاردین‌رامهرمز را آغاز کرد و همزمان مقدمات حفاری در منطقه نفتون مسجد سلیمان را مهیا ساخت.

پس از دو سال حفاری در شاردین گروه رینولدز به این نتیجه رسیدند که در این نقطه نمی‌توانند به نفت برسند. اما علائم موجود و وجود آتشگاه و نیز حوضچه‌ای که خود به خود قیر از آن می‌جوشید و یادداشت‌های مورخین و باستان شناسان که تصریح کرده بودند در ناحیه نفتون نفت فراوان به دست می‌آید، سرمهندس رینولدز را که از مدتی پیش در آنجا به کار حفاری مشغول بود، امیدوار کرد و به همین علت وسائل و تجهیزات را به منطقه نفتون در مسجد سلیمان منتقل کردند و در پایان ماه ژانویه سال ۱۹۰۸ میلادی حفاری چاه شماره یک این شهر آغاز شد.
سرمایه شرکت که در انگلیس تشکیل شده بود تا در ایران به نفت دست یابد، به علت طولانی شدن دوره حفاری به پایان خود می‌رسید و ویلیام ناکس دارسی که از پیدا شدن نفت در این سرزمین قطع امید کرده بود طی تلگرافی از رینولدز خواست تا حفاری را تعطیل کند. گفته می‌شود تلگراف به دست رینولدز رسیده بود اما چندان به مسجد سلیمان اعتماد داشت که ترجیح داد بدان اعتنایی نکرده به کار خود ادامه دهد. سرانجام در حالیکه اعضای گروه در اوج نا امیدی به سر می‌بردند، در ساعت چهار صبح روز پنجم خرداد ماه ۱۲۸۷ خورشیدی برابر با ۲۶ ماه مه ۱۹۰۸ میلادی، مته حفاری از ضخامت زمینی به قطر ۳۰۰ متر عبور کرد و آخرین ضربت خود را به صخره عظیمی که روی منبع نفت قرار داشت فرود آورد، در نتیجه در عمق ۱۱۸۰ پا (۳۶۰ متری) نفت با فشار زیادی تا ۵۰ پا (۱۵ متر) بالاتر از نوک دکل حفاری فوران کرد و کارگران را در خود غرقه ساخت. بدین ترتیب فصل جدیدی در تاریخ کشور رخ داد و ایران به جمع کشورهای نفت خیز جهان پیوست. این اتفاق، که نخستین اکتشاف نفت در خاورمیانه به شمار می‌رفت، حیات اقتصادی و اجتماعی مسجد سلیمان و ایران را دگرگون کرد، چنانکه از این چاه روزانه ۳۶۰۰۰ لیتر (معادل ۸۰۰۰ گالن) نفت استخراج می‌شد و بعدها در این شهر حداقل ۳۰۰ چاه نفت حفر شد. این شهرک باستانی به یک شهر مدرن و پر رونق بدل شد. جمعیت آن افزایش یافته، خانه‌ها و محله‌های جدید برای کارکنان شرکت نفت از مدیران ارشد گرفته تا کارگران ساخته شد. شرکت نفت ابتدا اقدام به ایجاد یک دستگاه آب شیرین کن نموده و سپس برای انتقال آب رود کارون به شهر، لوله کشی منازل را به انجام رساند. همچنین خط آهنی توسط این شرکت تاسیس شد که تا دارخزینه، روستایی در نزدیکی شوشتر، امتداد می‌یافت. بدین ترتیب مسجد سلیمان از یک قصبه به شهری بزرگ بدل شد و مردم از اطراف و اکناف برای کار به این شهر مهاجرت کردند. شبکه آب و برق تکمیل گردید و سیستم فاضلاب شهر به وجود آمد، حمل و نقل زباله مرتب شد و سیستم اتوبوس رانی به کار افتاد. همچنین ورزشگاه بزرگی ساخته شد و مسجد سلیمان چهره یک شهر تازه و متفاوت از سایر شهرها را به خود گرفت.

امتیاز استخراج، بهره‌برداری و لوله‌کشی نفت و قیر در سراسر ایران (به جز پنج استان آذربایجان‌، گیلان‌، مازندران‌، گرگان و خراسان‌) به مدت 60 سال در سال 1280 میلادی و در دوره حکومت مظفرالدین شاه قاجار به دارسی داده و متعهد شده بود که از عواید حاصله 16 درصد به عنوان حق‌الامتیاز و 20 هزار لیره نیز به صورت نقد به عنوان سهم ایران، به دولت بپردازد.
از سال‏ های اولیه تولید نفت ایران، چشم طمع بیگانگان به دنبال استثمار منابع زیرزمینی کشور بوده و آنان در هر فرصتی به گرفتن امتیازهای گوناگون نفتی اقدام می‏ کردند. پس از لغو امتیاز نفتی دارسی بین ایران و انگلستان، قرارداد الحاقی گس - گلشاییان به منظور کشف و استخراج نفت از سوی شرکت‌‌های نفتی انگلیسی منعقد شد. قراردادی که در مرحله ارائه به مجلس برای تصویب با مقاومت عده‏ای از نمایندگان و علما به ویژه آیت‏اللَّه کاشانی روبه رو و در نهایت پس از فراز و فرودهایی منجر به ملی شدن صنعت نفت ایران در 29 اسفند 1329 شد.
اکنون با گذشت بیش از یک قرن هنوز چشمه های نفتی مسجدسلیمان پایتخت نفت ایران و خاورمیانه می جوشند و می خروشند،  و به همت و تلاش متخصصان متعد این مرز و بوم  پرچم سه رنگ ایران اسلامی همواره بر قله های بلند پیشرفت برافراشته است و قطار توسعه کشورمان با سرعتی ستودنی بر ریل پیشرفت و استقلال حرکت می کند .

نخستین پالایشگاه نفت و گاز خاورمیانه در مسجدسلیمان


نسل اول کارگران نفت در کنار آقای رینولدز

تاریخچه اکتشاف نفت 
مناطق نفت خیز جنوب به عنوان زادگاه صنعت نفت ایران، پس از فوران نفت از اولین چاه نفتی خاورمیانه در مسجدسلیمان تاکنون، کانون تحول و توسعه فناوری‌های جدید به منظور استخراج و تولید نفت و گاز بوده است.  بهره‌برداری از چاه شماره یک مسجد سلیمان با تولید 500 بشکه در روز عملاً از سال 1290 خورشیدی آغاز شد که سرآغاز فعالیت صنعت نفت ایران محسوب می‌شود. پس از پیدایش نفت در مسجدسلیمان، عملیات کاوش برای کشف مخازن دیگر ادامه یافت و درپی آن حوزه‌های نفتخیز هفتکل (1306)، آغاجاری(1315)، اهواز(1337)، بینک (1328)، بی‌بی‌حکیمه (1340)، مارون و کرنج (1342) و پازسی و رگ‌سفید (1343) کشف و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. مجموعه این میدانها با تمامی تاسیسات، کارخانجات و خطوطه لوله مورد نیاز تولید، فرآورش و انتقال نفت به پالایشگاههای داخلی و پایانه‌های صادراتی نفت خام، هم اکنون بخش عمده‌ای از مناطق نفتخیز جنوب از تشکیل می‌دهد. تا قبل از دهه 50 فعالیت‌های مربوط به اکتشاف و تولید در شرکت سهامی اکتشاف و استخراج متمرکز بود و مرکز عملیات این شرکت که مسئولیت برنامه‌ریزی، تهیه منابع مالی، نحوه برداشت از مخازن و همچنین توسعه میدان‌ها و تاسیسات فنی را به عهده داشت، در مسجدسلیمان مستقر بود.
در آغاز دهه 50 به دلیل شتاب گرفتن روند فعالیت‌های تولید نفت و گاز و عملیات اکتشاف و حفاری، "شرکت خاص خدمات نفت ایران"(اسکو) به عنوان شرکت پیمانکار طرف قرارداد شرکت ملی نفت ایران، تشکیل و انجام تمامی فعالیت‌های اکتشافی، برنامه‌ریزی و اجرای عملیات حفاری، نصب و راه‌اندازی تاسیسات و خطوط لوله، مطالعه میدان‌ها و تهیه طرح پیشنهادی برنامه‌های توسعه و ازدیاد ظرفیت برداشت و نیز برآورد بودجه‌های ارزی و ریالی را به عهده گرفت. در کنار این شرکت، شرکت عملیات غیر صنعتی نیز تمامی فعالیت‌های غیر صنعتی را از وظایف اصلی تولید در مراحل مختلف تفکیک ، عهده‌دار شد. با پیروزی انقلاب اسلامی و خلع ید از پیمانکاران خارجی مجموعه عملیات اکتشاف، حفاری و بهره‌برداری به کارکنان و مدیران ایران محول شد. همچنین مراکز راهبردی فعالیت‌های پشتیبانی نیز که این زمان در آبادان مستقربود، به اهواز منتقل گردید. پس از انقلاب و آغاز جنگ تحمیلی مدیریت مناطق نفت خیز در شرکت ملی نفت ایران تشکیل شد و راهبری عملیات تولید از این مناطق را بر عهده گرفت. 

این مدیریت پس از جنگ به مدیریت تولید مناطق خشکی تغییر نام داد و حوزه فعالیت آن کل کشور را در بر گرفت. سرانجام در سال ١٣٧٩ با توجه به سیاست‌ها و برنامه‌های وزارت نفت مبنی بر ایجاد تغییر و تحول در نحوه اداره فعالیت‌ها ساختار سازمانی مناطق نفت خیز جنوب بررسی و شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب شامل یک ستاد مرکزی و ٩ شرکت فرعی شکل گرفت.  این شرکت با بیش از ٥٠ میدان هیدروکربوری بزرگ و کوچک در محدوده‌ای به وسعت افزون بر ٤٠٠ هزار کیلومتر مربع از استان بوشهر تا شمال استان خوزستان  بیش از ٨٠  درصد نفت خام کشور را تولید می‌کند. در این قلمرو وسیع نفتی میدان های بزرگی همچون اهواز آسماری، گچساران، مارون، کرنج و پارسی قرار دارند.
در سال های اخیر با تغییر رویکرد وزارت نفت بار دیگر شاهد به کارگیری دانش و تخصص کارشناسان مناطق نفت خیز جنوب در زمینه مطالعه و توسعه میدان ها و مخازن نفت و گاز هستیم. 
مدیریت یکپارچه منابع هیدروکربوری که از اولویت های برنامه های مناطق نفت‌خیز جنوب است، با هدف تولید صیانتی نفت و گاز، افزایش بازیافت نهایی، تولید نکردن گاز از کلاهک مخازن نفتی، رعایت تناسب تولید از بخش های مختلف یک مخزن و تولید متعادل و همزمان از مخازنی که شبکه آبده مشترکی دارند، اجرا می شود، اکنون به طور عمده با اجرای طرح های تزریق گاز غیر امتزاجی به دست می آید، ولی بزرگ‌ترین پروژه تزریق امتزاجی گاز در رامشیر از نظر تئوریک دورنمای بهتری را در این زمینه ارائه می دهد.
پروژه های تحقیقاتی برای به کارگیری روش های جدید مطابق با فناوری روزآمد از جمله روش های نوین حفاری، تزریق دی اکسید کربن و استفاده از نانوتکنولوژی و بهینه سازی پروژه های موجود نیز در دست بررسی است که در صورت کسب نتیجه مطلوب، کاربردی خواهند شد.
شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب به عنوان بزرگ ترین شرکت تولیدکننده نفت خام کشور، جایگاه ویژه ای در تامین انرژی و گردش اقتصاد کشور دارد. وجود بیش از 800 پروژه فعال در این شرکت علاوه بر ایجاد فرصت های کسب و کار و رونق اقتصادی استان های حوزه نفتخیز واقع در حوزه فعالیت، نقش مهمی در تحقق اهداف عالی نظام در زمینه پیشرفت و تعالی کشور و دستیابی به اهداف برنامه 
پنجم توسعه دارد. 

مناطق نفتخیز جنوب اندکی زمانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با وقوع جنگ تحمیلی، قدم به میدان آزمونی بزرگ نهاد، وجود تاسیساتی پراکنده و بی‌دفاع که برای فعالیت در زمان صلح طراحی و ساخته شده بودند، واقع شدن تاسیسات و مبادی صادراتی درمیانه یا خطوط مقدم جنگ و یا حداکثر در فاصله کمی از جبهه‌ها، بزودی تاسیسات و بندرگاههای نفتی این شرکت را به عنوان اهدافی بزرگ و استراتژیک برای حمله هوایی و زمینی دشمن مبدل ساخت که دراین راه حماسه 8 سال جنگ تاسیسات و استمرار تولید و صادرات نفت در زیر بمباران وحشیانه دشمن، نام مناطق نفتخیز جنوب ایران را جاودانه ساخته است.
نگاهی گذرا به افزایش واحدهای بهره‌برداری، کارخانه‌های گاز و گاز مایع، کارخانه‌های نمک‌زدایی ، پالایشگاههای گاز مایع و بویژه واحدهای جمع‌آوری، تقویت و تزریق گاز به عنوان پروژه‌های تازه و بدون سابقه قبلی و در راس آنها میدانهای نفتی و چاه‌های تولیدی، خاص مقایسه نسبت چاه‌های در مدار راس تولید به کل چاه‌ها در دو مقطع قبل و بعد از انقلاب ، این حقیقت را نشان می‌هد که مناطق نفتخیز جنوب نه تنها قادر به اجرای برنامه‌های فنی/تخصصی می‌باشد بلکه در امر تصحیح و توسعه این برنامه‌ها نیز با نگرشی ارزشی و متناسب با افزایش نیازهای مملکتی در مقطع بعد از انقلاب، بسیار موفق بوده است.
مناطق نفت خیز جنوب هم اکنون با بیش از 45 میدان هیدروکربوری بزرگ و کوچک در محدوده‌ای به وسعت افزون بر ٤٠٠ هزار کیلومتر مربع از استان بوشهر تا شمال استان خوزستان  بیش از ٨٠  درصد نفت خام کشور را تولید می‌کند.  

منبع: خوز نیوز