چرم طبیعی وهمه چیز در مورد آن
دباغی پوست و انواع آن
پوست از نظر شیمیایی، پلیمری است از اسیدهای آمینه که آنها را اصطلاحاً پروتئین مینامند. اسیدهای آمینه از طریق پیوندهای پپتیدی براحتی میتوانند تحت تأثیر میکرو ارگانیسم و عوامل بیرونی دیگر قرار گیرند. در این صورت زنجیر پروتئین گسسته شده و پوست کیفیت طبیعی خود را از دست خواهد داد. از اینرو برای جلوگیری از هجوم و نفوذ میکرو ارگانیسمها و عوامل موثر بیرونی در پوست باید تغییراتی که تغییر اساسی در ماهیت پوست وارد نکند بر روی آن بوجود آورد این عملیات را دباغی پوست گویند.
انواع دباغی
دباغی با مواد گیاهی از قسمتهای مختلف گیاه یعنی پوست، تنه، برگ، شاخه، میوه و ریشه گیاهان میتوان مواد دباغی تهیه کرد. از آن جمله میتوان پوست درخت صنوبر، کاج، بلوط، فندق، کائوچو، سماق و … را نام برد.
برای تهیه عصاره یا جوهر دباغی، مواد مذکور را با روشهای ویژه در آب میخیسانند. در این عمل مواد جامد و مواد محلول برای دباغی بدست میآید. به مواد جامد مقداری بیسولفیت سدیم اضافه میکنند تا این مواد را حل کند.
دباغی با مواد شیمیایی
دباغی با کروم : بر عکس مواد دباغی گیاهی که منشا گیاهی دارند، دباغی با نمکهای کروم منشا معدنی داشته و برای پوستها سبک کارایی دارد. برای تهیه مواد دباغی با کروم از سنگ معدن کرومیت (متشکل از %68 اکسید کروم (III) و %32 اکسید آهن (II)) استفاده میشود. دوام پوست دباغی شده با نمک کروم حدود سه برابر دوام پوست دباغی شده با مواد گیاهی است.
دباغی با زاج سفید : این نوع دباغی از روشهای بسیار قدیمی است. برتری دباغی خز با زاج سفید در این است که به علت بیرنگ بودن آن، اثری بر روی موی خز باقی نمیماند. در صورتی که در دباغی بهوسیله مواد گیاهی و کروم، موهای پوست بیرنگ میشود.
دباغی با نمکهای آهن : در این روش از نمکهای مختلف آهن استفاده میشود که از آن جمله میتوان سولفات آهن «III)، کلرید و سولفات آهن «III) فتالاتهای آهن «III) و … را نام برد.
دباغی با سولفات زیرکُنیم : پوستهای اسیدی شده را با محلول سولفات زیرکنیم نیم دباغی میکنند. برای دباغی با این روش، زمانی نمک دباغی به پوست نیم دباغی شده اضافه میشود که پوست همراه با ده درصد وزن خود با اکسید زیرکنیم همراه باشد. پس از عملیات دباغی، پوست را با بیکربنات سدیم، قلیایی میکنند.
دباغی با مواد روغنی : روغن ماهی و برخی از روغنهای گیاهی مانند روغن دانه آفتابگردان خاصیت دباغی داشته و برای دباغی پوست شوکا و بز کوهی که معمولاً در تهیه لباس و دستکش کاربرد دارند مصرف میشوند.
دباغی با مواد سنتزی (سینتان) : این مواد دباغی که امروزه جایگزین مواد دباغی طبیعی شدهاند، خود به چهار دسته تقسیم میشوند:
سینتان آلیفاتیک : که از سولفو کلرید پارافینها و دیایز و سیاناتها تهیه میشود.
سینتان متروسیکلیکی : که از ملامین ساخته میشود.
سینتان آروماتیک : که از سینتان با گروه فنلی و بردن گروه فنلی تهیه میشود. سینتان کایتونیک: که از ترکیبات فنلی چند عاملی با آلدهیدها و آمینها تهیه میشود.
دباغی با فرمالدئید : در این روش محلول دباغی که شامل آب، فرمالدئید و قلیا است ولی میتوان به جای سود، از بیکربنات سدیم، کربنات کلسیم یا کربنات منیزیم نیز استفاده کرد.
دباغی نیم کرومی : این نوع دباغی با نمکهای کروم و مواد گیاهی انجام میگیرد که ممکن است در آن از سه روش استفاده شود.
دباغی اولیه با محلول کروم و دباغی مجدد با محلول دباغی گیاهی دباغی اولیه با مواد گیاهی و دباغی مجدد در محلول کروم دباغی بهوسیله مواد گیاهی و محلول کروم بطور همزمان.این روش دباغی برای چرم رویه بویژه برای تهیه چرمهای بسیار خوب، ضد آب، چرمهای ضخیم، دباغی چرم زیره و لباس مورد استفاده قرار میگیرد. عیب این روش آن است که چرم به سهولت چروک برمیدارد.
دباغی نیم زاجی
به سه روش انجام میگیرد:
دباغی اولیه در محلول زاج سفید و دباغی مجدد در محلول عصاره گیاهی دباغی اولیه در محلول عصاره گیاهی و دباغی مجدد در محلول زاج سفید دباغی با محلول عصاره گیاهی و زاج سفید بطور هم زمان.پوست دباغی شده که در پایان بصورت چرم بدست میآید، دارای مقدار زیادی آب است بنابراین قبل از هر عمل دیگر بر روی چرم حاصل، باید آب از آن گرفته شود این عمل بهوسیله ماشین آبگیری یا پرس کردن و … انجام میگیرد .
چگونه چرم طبیعی را از چرم مصنوعی تشخیص دهید؟
1- اولین توصیه این است که سعی کنید چرم را از فروشگاه های معتبر خریداری کنید چون این روزها چرم های وارداتی و بی کیفیت خیلی زیاد شده اند حتی به بعضی از آنها اسانس چرم زد ه اند و کاملا بوی چرم را می دهند بنابراین نمی توان از روی بو، چرم طبیعی را تشخیص داد
2- وقتی به قسمت های مختلف چرم طبیعی دست بزنید چرم یکدست نیست یعنی بعضی جاها نازک است و بعضی جاها ضخیم است. چون قسمت های مختلف پوست دام ضخامت های متفاوتی دارند. در حالی که چرم مصنوعی چون با دستگاه درست می شود کاملا حالت یکدست دارد.
3- وقتی چرم طبیعی را زیر نور بگیرید به طور یکدست نور را منعکس نمی کند و بعضی جاهای چرم مات و بعضی جاها براق به نظر می رسد.
راز نگهداری چرم طبیعی
چرم همیشه ماده اولیه گرانی بوده و دوخت آن نیز مهارت زیادی میطلبد بنابراین همیشه محصولات چرمی بسیار گران بودهاند وقتی چرم میخرید، خیالتان راحت است که سالها بدون دغدغه از فرسوده شدن، میتوانید از آن استفاده کنید. با این حال، نگهداری محصولات چرمی هم نکتههایی دارد که اگر آنها را در نظر داشته باشید، طول عمر لباس و کیف و کفش خود را بالا بردهاید.
برای نگهداری بهتر چرم به نکات زیر توجه کنید:
1- چرم را خوب گردگیری کنید. اگر گل و گرد و خاک روی چرم بماند، به مرور زمان آن را خراب میکند.
2- اگر مادهای روی چرم ریخته که با دستمال خشک پاک نمیشود، با کف صابون و یک اسفنج، به آرامی روی سطح چرم بکشید و لکه را پاک کنید و بعد با یک دستمال خشک، چرم را خشک کنید.
.3- اگر لکهای خیلی عمیق روی چرم درست شده، سعی نکنید هر طور شده آن را از بین ببرید چون ممکن است به خود چرم آسیب بزنید..
4- هر چند ماه یک بار، محصولات چرمی خود را با واکس چرم چرب کنید. واکس چرم ماده مخصوصی است که برای همین محصول ساخته شده و میتوانید از فروشگاههای محصولهای چرمی تهیه کنید. واکس معمولی، در درازمدت باعث خورده شدن سطح چرم میشود.
5- چرم در رطوبت زیاد کپک میزند بنابراین آن را در جایی که بسیار مرطوب است نگهداری نکنید. هیچوقت هم چرم را در لفاف پلاستیکی نگه ندارید چون این کار باعث میشود که رطوبت احتمالی موجود در محصول چرمی خشک نشود.
.6بهتر است چرم را شب خوب واکس بزنید و در جایی دربسته بگذارید و تا صبح نگه دارید. چرمی که تازه واکس خورده و هنوز واکس به خوردش نرفته به سرعت در طول روز گردوخاک را به خود جذب میکند و صدمه میبیند، علاوه بر این، رنگ چرم نیز تیره و کدر میشود.
7- اگر لباس چرمی دارید، مراقب باشید که روی آن عطر یا اسپری نپاشید. عطر و اسپری موادی دارند که باعث میشود برخی از مواد روی سطح چرم فرآوری شده حل شود و آن را خراب میکند.
8- هرگز نگذارید چرم به مدت زیاد آفتاب بخورد. برای نگهداری چرم در خانه، آن را در کمدی دور از آفتاب و گردوخاک قرار دهید.
9اگر برای مدتی نمیخواهید از وسایل و لباسهای چرمی خود استفاده کنید، داخل آن را با روزنامه پر کنید تا شکل ظاهری آن آسیب نبیند. لباسها را نیز خوابیده داخل کمد بگذارید طوری که تا نخورده باشند.
انواع چرم
تعدادی راه وجود دارد که در نتیجهی آنها، پوست جانور به یک مادهی انعطافپذیر و محکم به نام چرم ساخته میشود.
-
چرم گیاهی از تانن (از ریشهی tanning به معنای دباغی) و سایر عناصری که در سبزیجات، پوست درخت، و مانند اینها یافت میشوند، تهیه میشود. این نوع چرم، انعطافپذیر بوده و رنگ آن قهوهایست که میزان رنگش به ترکیب شیمیایی و رنگ پوست بازمیگردد. چرم گیاهی در آب پایدار نیست؛ بیرنگ میشود و اگر پس از خیس شدن، خشکش کنید، چروک گشته و از انعطافپذیری و نرمیاش کاسته خواهد شد. در آب گرم، شدت چروک شدنش بیشتر است و تقریباً شبیه ژلاتین میشود. علاوه بر اینکه سفت شده و احتمالاً شکننده هم میگردد. چرم جوشانده نمونهای است از چرمی که با قرار گرفتن در آب داغ، شناور شده و سفت میشود. این اتفاق در موم جوشانده و مواد شبیه هم رخ میدهد. در تاریخ گهگاه پس از عمل سفت کردنش، از آن در زرهها و همچنین در اتصال کتابها هم استفاده میشده است. این نوع چرم، تنها نوع چرم است که در حکاکی و قالبگیری چرم میتواند مناسب باشد.
-
چرم کرومی که در ۱۸۵۸ اختراع شد، از کرومیوم سولفات و دیگر نمکهای کرومیوم دباغی میشود.
-
چرم آلدهیدی با استفاده از ترکیبات گلوتارآلدهید یا اکسازولیدین دباغی میشود.
-
چرم ترکیبی به کمک بسپارهای آروماتیک مثل گونههایی از نوولاک و نرادول ساخته و دباغی میشود.
-
چرم آلومی که با نمک آلومینیوم در ترکیب با چسبندههای گوناگون و منابع پروتئینی مانند فلوئور، زردهی تخم مرغ و غیره دباغی میشود.
-
پوسته خام با ایجاد تراشهای نازک روی پوست، شناور ساختنش در لیمو، و کشیدنش در موقعی که خشک شده است درست میشود.
چرم سبک
چرمی است که از پوست حیواناتی مانند گوسفند، بز، بزغاله و بره به دست می آید که بسیار ظریف و نازک است و به همین علت هم در ساخت محصولاتی مانند لباس، کاپشن و دستکش استفاده شده و از نوع کیفیت پایین تر آن به عنوان آستری کفش و لباس استفاده می گردد.
چرم نیمه سنگین
به چرمی گفته می شود که از پوست حیواناتی مانند کروکودیل و شتر مرغ به دست می آید و به علت کمیاب و گران قیمت بودن بیشتر در ساخت محصولاتی که جنبه تزیینی دارند و یا لوکس محسوب می شوند مورد استفاده قرار می گیرد.
چرم سنگین
به چرمی گفته می شود که از پوست حیواناتی مانند گاو ،گاومیش ،گوساله و شتر و …به دست می آید. چرم سنگین بهترین نوع جهت استفاده های معمول می باشد و دارای بیشترین مقاومت و زیباترین رخ در میان دیگر انواع است. این نوع چرم به علت استحکام و مقاومت بالا به مصرف در زیره و رویه کفش ،ساخت کیف های دستی و جیبی مرغوب و یا تسمه های ماشین آلات صنعتی و …می رسد.
علاوه بر دسته بندی های بالا، چرم طبیعی را بر اساس نوع دبّاغی هم می توان به دسته های زیر تقسیم کرد:
چرم گیاهی
در زمان قدیم از چرم گیاهی برای ساخت زره استفاده می شد
در دبّاغی این نوع چرم تا حد امکان از مواد و رنگهای شیمیایی استفاده نمی شود و به جای آن از رنگهای گیاهی و مواد و روغنهای حیوانی استفاده می گردد. این نوع به علت دارا بودن بیشترین سازگاری با محیط زیست و عدم ایجاد عوارض در اثر تماس با پوست انسان، از بهترین انواع دبّاغی به شمار می رود. این نوع چرم، انعطافپذیر بوده و رنگ آن قهوهایست که میزان رنگش به ترکیب شیمیایی و رنگ پوست بازمیگردد. چرم گیاهی در آب پایدار نیست؛ بیرنگ میشود و اگر پس از خیس شدن، خشکش کنید، چروک گشته و از انعطافپذیری و نرمیاش کاسته خواهد شد. در آب گرم، شدت چروک شدنش بیشتر است و تقریباً شبیه ژلاتین میشود. علاوه بر اینکه سفت شده و احتمالاً شکننده هم میگردد. چرم جوشانده نمونهای است از چرمی که با قرار گرفتن در آب داغ، شناور شده و سفت میشود. این اتفاق در موم جوشانده و مواد شبیه هم رخ میدهد. در تاریخ گهگاه پس از عمل سفت کردنش، از آن در زره ها و همچنین در اتصال کتابها هم استفاده میشده است. این نوع چرم، تنها نوع چرم است که در حکاکی و قالبگیری چرم میتواند مناسب باشد.
چرم مراکشی
در قدیم از چرم مراکشی برای صحافی کتاب استفاده می شد.
این نوع چرم با محکمترین انواع چرمها برابری میکند. در عین حال ، بسیار نرم و قابل انعطاف است. در زمانهای گذشته چرم مراکشی را با دوختن پوستها ، دباغی میکردند. در آن روش ، پوست را به شکل مشک ، کشکول یا در میآورند. سیس آن را با مقداری سماق پر میکردند و در ظرفهای پرشده از همان محلول شناور میساختند. سپس بوسیله تیغههای چوبی در حال چرخیدن ، به روی پوست ضربههایی وارد میشد و به ساخت چرم کمک میکرد.از این نوع چرم بیشتر برای صحافی کتابها استفاده میشد. امروزه این چرمها برای تهیه کالاهای چرمی ظریف مانند کیفهای زنانه ، کیفهای دستی و جیبی مردانه استفاده میشود.
چرم اسپانیایی
چرم اسب
این نوع چرم ، در واقع نوعی چرم مراکشی است. امروزه این نوع چرمها را از پوست اسب با کیفیت مرغوب به روش پوست پیرایی گیاهی تولید میکنند. این نوع چرمها را از روی داخلی پرداخت میکنند. چرم تولید شده بسیار محکم و همچنین ضد آب است. از این چرم ، در ساخت کفشهای مردانه مرغوب استفاده میشود.
چرم روسی
از چرم روسی برای ساخت چمدان استفاده می شود.
همانطور که از نام این نوع چرم بر میآید، نخستین بار در روسیه تهیه شده است. عمل پوست پیرایی با استفاده از پوست درختهای بید و غان انجام میشد. این نوع چرم با بوی خوشایندی که داشت، شناخته میشد که به بوی خوش روغن درخت غان مربوط است. امروزه تولید اینگونه چرم ، دیگر مخصوص کشور روسیه نیست و در بسیاری از کشورها با استفاده از مواد پوست پیرایی گیاهی ، تولید میشود. از این نوع چرم برای صحافی کتاب ، ساخت کیف بغلی ، چمدان و لباس استفاده میشود
چرمهای دانهدار یک رویه
در این نوع از چرمها از لایه خارجی پوست استفاده میشود، که پوست سمباده خورده و پردازش میشود تا علایم و نشانههای طبیعی پوست از آن حذف شود، و همین امر باعث ایجاد بافت صاف و دوام بالای کیف میشود، هر چند پردازش و کاری که روی این نوع چرم انجام میشود، از عمر واقعی آن میکاهد.
چرمهای دانهدار کامل
از لایه خارجی پوست استفاده میشود ولی پردازش نمیگردد، نشانههای طبیعی در این چرم مشهود است، محکمترین و بادوام ترین نوع چرم هستند.
چرم کرومی
چرمی است که مواد اصلی در دبّاغی آن بر پایه کروم است و بر سطح برخی چرم های کرومی که رویه نا مرغوبی دارند طرحی را بصورت مصنوعی چاپ میکنند که به آن کرومی چاپی میگویند.
چرم جیر
از پوست بز و گوساله تهیه می شود که طی فرایند خاصی و بوسیله وسایل خاصی رخ آن را پرداخت میکنند و سطح گوشتی را به صورت مخملی در می آورند که بیشتر به عنوان آستر در داخل دیگر محصولات استفاده می گردد
چرم اشبالت
چرمی است شبیه جیر که از ورقه ورقه کردن چرم های ضخیم گاوی به دست می آید که نسبت به جیر سطح پایینتر محسوب و طبقه بندی می گردد.
چرم نوبوک
چرمی است که مانند جیر و اشبالت دارای رخ مخملی می باشد اما با ظرافت بسیار پرداخت شده و دارای سطحی لطیف است.
چرم ورنی
چرمی است که از پوست گوساله تهیه می شود و رویه آن با لاک خاصی لعاب و پوشش داده می شود تا ظاهری براق پیدا نماید.
بطور کلی ، بیشتر چرم مورد نیاز بشر، از پوست حیوانهایی مانند گاو ، گوسفند ، بز و خوک بدست میآید. این حیوانات را بیشتر به خاطر گوشت آنها پرورش میدهند. در واقع پوست آنها ، یک فراورده فرعی به حساب میآید. اما حیواناتی هم هستند که تنها به خاطر استفاده از پوستشان شکار میشوند. از پوست شتر مرغ نیز چرم بسیار سخت و مرغوب بدست میآید که از آن در تهیه کیف و کفش و چمدان استفاده میشود. بطور کلی میتوان گفت که بجز حشرات ، کمتر مخلوق چرنده یا خزندهای وجود دارد که نتوان پوست آن را به چرم مرغوب تبدیل کرد.
چرم مارمولک
این نوع پوست ، بسیار نازک و در عین حال محکم است. وقتی که پوست پیرایی میشود، ترک نمیخورد و آبرفتگی و کشیدگی پیدا نمیکند و دوام و استحکام زیادی دارد. پوست مارمولکها ، گرانتر از پوست مارها است. از یک مارمولک میتوان حدود ۳۰ سانتیمتر مربع پوست بدست آورد.
پوست کروکودیل ها و سوسمارها
این حیوانات ، پوست زیبایی دارند و از روی نقشهای بزرگ به راحتی میتوانند تشخیص داده شوند. این پوست ها ، به اندازهای شهرت دارند که برای ساخت تقلبی آنها با پرسهای فولادی ، نقشهای سوسمار را بر روی پوست گاو ، نقش و ثابت میکنند. پوست سوسمار ، بیشتر از پوست کروکودیل مورد استفاده قرار میگیرد و برای ساخت چمدانهای درجه یک ، کیفهای زنانه و کفشهای مرغوب درجه یک استفاده میشود.
پوست پرندگان
پوست پرندگانی که برای استفاده از پر و بالشان پرورش مییابند، تنها در صورتی به چرم تبدیل میشوند که پرنده ، مرده یا کشته شود.
پوست ماهی
در میان ماهیها ، کوسه دارای مناسبترین پوست برای تولید چرم است. چرم موسوم به شاگرین از پوست این حیوان ساخته میشود.
چرم گاوی
چرمی با دوام و مقاوم است که با وجود تولید الیاف پیشرفته، همچنان در بسیاری موارد همچون دستکش ایمنی در کاربردهای شیمیایی و پوشش حرفهای موتور سواری از بهترین انتخابها است .این نوع چرم دارای الیاف متراکم است به همین دلیل مقاومت بالایی دارد، سطح آن صاف و در اصطلاح بدون گرین می باشد، بر اساس مورد مصرف به صورت نرم و خشک در ضخامت های متفاوت ارائه می شود کاربرد عمومی آن در تهیه کفش و انواع کیف گاها در تهیه لباس و دستکش هم از آن استفاده می گردد.
چرم گوسفندی
چرمی زیبا، با قیمت مناسب میباشد و دوام خوبی دارد. تراکم الیاف آن به نسبت سایر چرمها کم است سطح آن مانند چرم گاوی صاف است، لطافت و سبکی آن باعث گردیده که بصورت عمده در لباس و دستکش مورد استفاده قرار گیرد. انواع کیفی آن نیز جهت تهیه کیف های زنانه تولید می شود.
چرم بزی
تراکم الیاف آن به نسبت چرم گاوی کمتر ولی از چرم گوسفندی بیشتر است و مقاومت بالایی دارد. محل خروج مو به وضوح بر روی چرم مشاهده می شود و به راحتی از سایر چرم ها قابل تشخیص است. با توجه به کاربرد آن به دو صورت نرم و خشک ارائه می شود. موارد مصرف آن در انواع کیف و کفش زنانه می باشد.
بازیافت ضایعات چرم طبیعی
در پروسه تولید چرم، بخش اعظمی از چرم در مراحل شکل دهی (تراش، لایهبرداری و کناره گیری ) به صورت ضایعات در میآید که در پروسه کرومی کردن چرم برای از بین بردن چربیها و موبرداری، این مواد سمی دور از شهرها در فاضلابهای جداگانهای دفع شده و در اثر جذب شدن در خاک برای گیاه و در نهایت انسان سرطان زا است.در بسیاری از کشورهای خارجی، ضایعات چرم طبیعی، بازیافت شده و مجددا مورد استفاده قرار میگیرد که متاسفانه با وجود تولیدات چرمی بالای کشور و ارزش اقتصادی زیاد ضایعات چرمی، این مواد یا در خاک دفع شده و یا با قیمتهای نازل به سایر کشورها فروخته میشوند. ضایعات چرم را میتوان در ساخت شانه تخم مرغ، موزائیک ها و موکتهای صدا گیر، جلد کتاب، تکسون، چرم بازیافته و تمام موادی که در آنها از چرم طبیعی استفاده میشود، به کار برد که با مزیت استحکام زیاد و قیمت نازلتر، تهیه میشوند. شرکتی در ایران با بازیافت ضایعات چرم و اتصال این مواد با کاغذ به نسبتهای مختلف، پرداخته و به عنوان تکسون برای جذب عرق و جلوگیری از بو گرفتن پا در داخل کفش، استفاده میکند. ضایعات چرم را شامل ضایعات شیوینگ، پوست خام، پشم و مو و لش زنی است. اگر هر جلد پوست سبک شامل پوست گوسفند و بز را پس از دباغی کرومی، سه کیلوگرم و وزن هر پوست سنگین اشباع شده را دوازده کیلوگرم در نظر بگیریم، سالیانه حداقل 3150 تن ضایعات شیوینگ در کشور تولید میشود که طبق همین محاسبات ضایعات پوست سنگین به 8640 و در مجموع به 11790 تن میرسد. با توجه به بهرهوری بالای این مواد در بخش اقتصادی کشور، به سراغ فرمولهای بازیافتی چرم رفته و ترکیب پلی وینیل سدیم حاصل میشود و با انجام آزمایشهای مختلف روی آن، نتایج خوبی حاصل شده که متاسفانه به دلیل عدم وجود اسپانسر مالی آزمایشهای دیگر نظیر اعمال کشش و قدرت جمع شدن مواد دراین سطح، صورت نگرفته.به همت محققان کشور در آینده نزدیک میتوان از سایرترکیبات پلیمری برای افزایش استحکام چرم بازیافتی، استفاده کرد.چنین تحقیقاتی برای اولین بار دردانشگاه صنعتی اصفهان صورت گرفته است.