هفت خواهران نفتی

شرکت‌های موسوم به هفت خواهران نفتی شامل دو شرکت اروپایی (عمدتا انگلیسی)، «رویال داچ- شل»، «بی‌پی» و پنج شرکت آمریکایی، در دهه‌های آخر قرن نوزدهم و دهه‌های اولیه قرن بیستم به تدریج صنعت و تجارت جهانی نفت را قبضه کردند. دو شرکت انگلیسی با توجه به سلطه استعماری انگلستان، بر مبنای گرفتن امتیاز اکتشاف و استخراج نفت از مستعمرات، در خارج از انگلستان متولد شدند و البته بعدها فعالیت خود را به درون کشورهای خود نیز گسترش دادند. در میان این دو شرکت بی‌پی(British Petroleum) اصولا در ایران و بر مبنای امتیازنامه دارسی متولد شد و تاریخ این شرکت منطبق بر تاریخ صنعت نفت ایران است. اما پنج شرکت آمریکایی، در کشور خود که برای اولین بار در سال ۱۸۵۹ در آن نفت کشف شده بود، متولد شدند و رشد کردند و بعدا فعالیت خود را به سطح بین‌المللی گسترش دادند.

گروه هفت خواهران نفتی، از شرکت‌های زیر تشکیل شده بود:

• شرکت نفت ایران و انگلیس (در حال حاضر بی‌پی)
• گلف اویل
• استاندارد اویل کالیفرنیا
• تکزاکو (در حال حاضر شورون)
• رویال داچ شل
• استاندارد اویل نیوجرسی (اسو)
• استاندارد اویل نیویورک (بعدها موبیل و در حال حاضر اکسون‌موبیل)

دو دهه اول قرن بیستم شاهد کشمکش‌های خونین میان این شرکت‌ها و خصوصا میان شرکت‌های انگلیسی و آمریکایی بر سر گرفتن امتیازات نفتی بود. اما این شرکت‌ها با پشتیبانی دولت‌های خود، به‌تدریج آموختند که با کنار گذاشتن کشمکش‌ها و با تشکیل کنسرسیوم‌های نفتی، زودتر می‌توانند به نفت برسند و بهتر می‌توانند نفع ببرند. هفت خواهران نهایتا در سپتامبر ۱۹۲۸ در آکناکاری اسکاتلند اختلافات را کنار گذاشتند و با تبانی و توافق، اولین کارتل جهانی نفت را تشکیل دادند. البته رقابت در شکلی خفیف تر هرگز کاملا کنار گذاشته نشد و خصوصا میان مجموعه شرکت‌های آمریکایی و انگلیسی ادامه یافت و دوطرف مترصد فرصت قاپیدن امتیازات از یکدیگر بودند. نمونه آن را در قرارداد کنسرسیوم بعد از ماجرای ملی شدن نفت و سقوط دولت ملی دکتر مصدق شاهد هستیم که شرکت‌های آمریکایی که هیچ سهمی در نفت ایران نداشتند، ناگهان ۴۰ درصد سهم پیدا کردند و پاداش کودتا را دریافت کردند.

قبل از بحران نفتی سال ۱۹۷۳ اعضای هفت خواهران، کنترل بیش از ۸۵٪ درصد از ذخایر نفت جهان را، در اختیار داشتند، اما در دهه‌های اخیر، تسلط این شرکت‌ها و جانشینان آنان، در نتیجه نفوذ کارتل اوپک و نیز افزایش نقش شرکت‌های نفتی دولتی، در بازار اقتصادهای در حال ظهور، کاهش یافت.

در سال ۱۹۵۱ صنعت نفت ایران ملی اعلام شد. نفت ایران که تا پیش از آن، در انحصار کامل شرکت نفت ایران و انگلیس (در حال حاضر بی‌پی) بود، پس از آن، نفت ایران در بازار بین‌المللی، تحریم شد. در تلاش برای انتقال دوباره نفت تولیدی ایران، به بازارهای بین‌المللی، وزارت امور خارجه ایالات متحده آمریکا، پیشنهاد ایجاد یک کنسرسیوم از شرکت‌های بزرگ نفتی را نمود. سپس شرکت‌های زیر «کنسرسیوم نفت ایران» را تشکیل می‌دادند:

•  شرکت نفت ایران و انگلیس: که بعدها به شرکت نفت ایران و انگلیس تبدیل شد، سپس به بریتیش پترولیوم تغییر نام داد. پس از ادغام شرکت آموکو (یا استاندارد اویل ایندیانا) و بعدها شرکت آرکو، با بریتیش پترولیوم، این نام، به بی‌پی تغییر یافت.
•  گلف اویل: در سال ۱۹۸۴ شورون شرکت گلف اویل را خرید. بخشی از دارایی‌های این شرکت را نیز، کمپانی بی‌پی خریداری کرد. شبکه‌ای از جایگاه‌های پمپ بنزین گلف اویل در شمال شرقی ایالات متحده، هنوز هم با نام تجاری گلف فعال است.
•  رویال داچ شل
•  استاندارد اویل کالیفرنیا: در سال ۱۹۸۴ به شورون تغییر نام داد.
•  استاندارد اویل نیوجرسی: بعدها به اکسون تغییر نام داد و در سال ۱۹۹۹ در پی خرید شرکت موبیل و ادغام دو شرکت؛ کمپانی جدید، اکسون‌موبیل نام گرفت.
•  استاندارد اویل نیویورک: که بعدها به سوکونی و سپس به موبیل تغییر نام داد. در سال ۱۹۹۹ اکسون آن را خرید، که با ادغام آنها، شرکت اکسون‌موبیل تشکیل شد.
•  تکزاکو: در سال ۲۰۰۱ شورون آن را خرید و در پی ادغام دو شرکت، شورون-تکزاکو تشکیل شد. این شرکت چندی بعد به شورون تغییر نام داد.

اخذ امتیاز توسط یکی از شرکت‌های هفت خواهران و انعقاد قراردادهای امتیازی در اغلب قریب به اتفاق کشورهای توسعه نیافته نفتی اتفاق افتاده بود. براساس قراردادهای امتیازی، امتیاز اکتشاف و استخراج نفت در مناطقی از کشور نفتی یا در سراسر آن کشور، به شرکت انگلیسی یا آمریکایی اعطا می‌شد. درچارچوب این نوع قرارداد شرکت نفتی موظف بود که سالانه دو نوع پرداخت به دولت صاحب نفت داشته باشد: بهره مالکانه و سهمی از سودخالص. البته ممکن بود که در زمان عقد قرارداد رقمی به‌عنوان جایزه امضای قرارداد نیز برای یکبار به دولت نفتی یا امضاکنندگان قرارداد پرداخت شود. بهره مالکانه عبارت بود از نوعی اجاره زمین و حقوق کشور صاحب نفت که درهرحال باید سالانه پرداخت شود، چه نفتی کشف و استخراج بشود و عملیاتی صورت بگیرد و چه نگیرد. اما درصورتی که عملیاتی انجام می شد، درصدی از سود خالص سالانه شرکت صاحب امتیاز نیز باید به دولت واگذار کننده امتیاز پرداخت شود. در ایران این سهم از سود، ۱۶ درصد توافق شده بود.

هفت خواهران نفتی جدید

فایننشال تایمز، با استفاده از نام «هفت خواهران نفتی جدید»، برای توصیف گروهی از تأثیرگذارترین شرکت‌های ملی نفت و گاز، مستقر در کشورهای خارج از سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، استفاده نمود. این گروه، از شرکت‌های زیر تشکیل شده‌است:

•  شرکت ملی نفت چین
•  گازپروم
•  شرکت ملی نفت ایران
•  پتروبراس
•  پترولئوس دی ونزوئلا
•  پتروناس
•  سعودی آرامکو