موسیقیدانان دوره اسلامی

اسحاق موصلی: فرزند ابراهیم موصلی در حدود 150 قمری در ری زاده شد. او اصول و قواعد علم موسیقی را نزد پدر و دایی اش منصور زَلزَل فرگرفت و در روزگار خود به مقامی بی ماننددر دانش موسیقی دست یافت. آثاری مکتوب درباره ی موسیقی چون: الاغانی و الکبیر، النّغم، الایقاع، اغنی معبد و کتاب الرقص که از میان رفته اند، منسوب به این دانشمند است. وی معاصر هارون الرشید، مامون، معتصم و واثق عباسی بود. اسحاق به سال 235 ق چشم از جهان فروبست.

ابولحسن علی بن نافع: ملقب به زریاب و معروف به «بصری»، ایرانی الاصل و از شاگردان اسحاق موصلی بود. نوآوری مهم او در آلت موسیقی ایرانی «بربط» بود. زریاب با افزودن یک تار به چهار تار بربط و استفاده از ناخن عقاب و روده ی تابیده ی بچه شیر در ساخت بربط جدید، نوای حاصل از زخمه ی بربط را مطبوع تر کرد. زریاب در مکتب خود، اصول و قواعدی تازه برای آموزش فن موسیقی ترتیب داد و این همان شیوه ای است که در مغرب زمین هم رواج دارد و در واقع یکی از روشهایی است که از مکتب اسپانیایی بر ساخته ی زریاب به مغرب زمین رفته است.

منصور زَلزَل: موسیقی دان بنام ایرانی در دوره ی عباسی، استاد خوانندگی و استاد کم نظیر نوازندگی بربط بود.

ابونصر فارابی (259-339 یا 260 ق): فیلسوف و ریاضی دان و موسیقی دان بزرگ ایرانی است. فارابی گرانسنگ ترین کتاب ها را در موسیقی به نگارش درآورد. از کاتبهای او در موسیقی المدخل الی صناعة الموسیقی و کلام فی الموسیقا و احصاء الابقاع و کتاب فی النقرة مضافا الی الایقاع و رساله ای موسوم به مقالات است که بخشی از آنها از بین رفته است. مهم ترین آثار فارابی در موسیقی احصاء العلوم و الموسیقی الکبیر است. از این رو، فارابی از بزرگترین نویسندگان کتب موسیقی در قرون وسطی میدانند.
او در مورد دو پرده ی معروف موسیقی، «وسطای زلزل» و «وسطای فرس» مطالعاتی دقیق کرده و فواصل آنها را به دست آورده است.

ابوعلی سینا (370-428 ق): افزون بر آثار گرانسنگ در طب، فلسفه و منطق، در موسیقی نیز صاحب آثاری بسیار با ارزش است. او در کتاب شفا بابی را بعنوان «فن» به موسیقی اختصاص داده است. ابن سینا نخستین کسی است که پس از اسلام از وی درباره ی موسیقی به زبان فارسی کتابی باقی مانده و این همان کتاب النجاة است که شاگرد او ابوعبید جوزجانی ترجمه کرده و آن را دانشنامه ی علایی نام نهاده است.

صفی الدین عبدالمؤمن ارموی (619 – خدود 613 ق): ستاره ای درخشنده در آسمان دانش موسیقی ایران در سده هفتم بود. از مطالعه ی دو کتاب معتبر او، یکی الادوار و دیگری رسالة الشرفیة این واقعیت آشکار میشود که وی پس از فارابی بزرگترین و مهمترین کسی است که در اصول فن موسیقی تحقیق کرده است. کهن ترین نت نویسی فارسی و عربی در متاب الادوار آمده است.

عبدالقادر غیبی مراغی (م 838 ق) از مهمترین عالمان موسیقی نظری در عصر تیموری (دربار تیمور و شاهرخ) است. بزرگترین کتاب او جامع الالحان است. مقاصد الالحان از جامع الالحان کوتاهتر است و شرح الادوار نیز نگاشته مراغی بوده که اکنون موجود است. کنزالالحان کتاب گرانبهای مراغی که برای آشنایان به فن موسیقی ارزش بسیار دارد و حاوی آوازهای اوست از میان رفته است. پسر و نوه ی غیبی نیز از موسیقیدانان هستند. پسرش که عبداعزیز نام داشت نقاوة الائوار و نوه اش کتاب مقاصد الادوار را نگاشت.
پس از سده ی نهم هجری دیگر در ایران موسیقی دان بزرگی ظهور نکرد. گاه به گاه چهره هایی پیدا میشدند، ولی هیچ کدام نوآوری نداشتند. نفوذ و تأثیر موسیقی ایران بر موسیقی ترک و شبه قاره و کشورهای عربی و حتی خاور دور امری مسلم و از اصطلاحات موسیقی فارسی، که به زبان و فرهنگ آن بلاد راه یافته، به روشنی آشکار است.

منبع:ولایتی، علی اکبر، فرهنگ و تمدن اسلامی، نشر معارف، 1391