شهرشناسی خوزستان

زمینه کشاورزی برای توسعه شهرنشینی در خوزستان از ویژگی منحصر به فرد استان در دسترسی به آب و خاک کافی و مناسب ناشی می‌شود. در استان خوزستان رودخانه‌های متعددی وجود دارد که اغلب آنها در سطح کشور پر آب ترین و مهمترین هستند. رودخانه‌ها کارون، کرخه، دز، جراحی و مارون بعضی از این رودخانه‌های مهم کشور هستند که در خوزستان جریان دارند.. این رودخانه سبب زهکشی اراضی در سطح وسیع و افزایش میزان دسترسی به آب برای کشت آبی شده است. با توجه به تقدم تأثیر فعالیت‌های کشاورزی بر توسعه شهری کشور، رونق فعالیت‌های کشاورزی در استان با وجود قابلیت‌های فراوان ، نخستین مرحله توسعه شهری استان با پراکندگی زمین‌های کشت آبی در استان ارتباط داشته است. به گونه ای که مناطق دارای حاصلخیزی و آب کافی برای کشاورزی آبی دارای تمرکز شهرهای بزرگ و سابقه طولانی‌تر شهرنشینی است. شهرهای دزفول، اندیمشک و شوشتر در بخش شمالی استان که از رودخانه های کارون و دز بهره برداری می‌کنند بیانگر این ارتباط بین پراکندگی زمین‌های کشاورزی و توسعه شهر نشینی است.

مرحله دوم شهر نشینی در استان با استخراج منابع نفتی در استان مربوط است. از اواخر قرن 13 هجری شمسی که نخستین حلقه چاه نفت در مسجد سلیمان حفر می‌شود، نخشتین شهر نفتی در اطراف چاه نفت و بر زمینه‌ای تاریخی از شهرنشینی به رونق دوباره می‌رسد. در این فرایند شهر مسجد سلیمان با رشدی اعجاب انگیز حیات جدیدی می‌یابد. پس از استخراج نفت، توسعه صنایع نفتی چه در زمینه ساخت تجهیزات برای استخراج نفت و چه فراوری و پالایش آن موج توسعه جدیدی در شهرنشینی استان ایجاد کرده است. این شهرها عمدتاً در بخش مرکزی و جنوبی استان قرار دارند؛ مناطقی که دارای قابلیت‌های مناسب برای کشاورزی نیستند. گسترش شهرهایی نظیر مسجد سلیمان، آبادان، امیدیه، هفتگل و آغاجاری حاصل موج ایجاد شده پس از استخراج نفت در خوزستان هستند. افزایش تقاضای نیروی کار در مناطق نفتی و هجوم مهاجرین از همه نقاط استان و سایر استان‌های مجاور و کل کشور، سبب افزایش توسعه کالبدی شهرها و گسترش افقی آنها شده است. این توسعه پیامدهای اجتماعی و زیست محیطی قابل توجهی نیز در پی داشته است.

در بررسی الگوی تاریخی توسعه شبکه شهری خوزستان علاوه بر فعالیت‌های کشاورزی و استخراج نفت، عامل اداری نیز در شکل گیری شبکه شهری کنونی استان نقش داشته است. تعداد زیادی از شهرهای استان به دلیل موقعیت ممتاز اداری بدست آمده در منطقه خود به شکوفایی و رونق دست یافته اند. شهرهایی نظیر ایذه، رامهرمز و بهبهان با وجود سابقه شهرنشینی و رونق تاریخی رشدی معادل رشد معاصر را تجربه نکرده اند.

یکی از تغییرات مهم در نظام شبکه های شهری در سطح ملی و منطقه از تغییرات تعداد شهرها و جمعیت آنها در طول زمان ناشی می شود. این تغییرات هم بواسطه رویکردهای سیاستی دولت ها نسبت به ارتقاء سکونتگاه ها به سطح شهر روی می دهد و هم از تغییرات کمی جمعیت مجتمع های زیستی ناشی می شود. مهاجرت روستائیان به مکانی خاص و یافتن شرایط قانونی ارتقاء به سطح شهر در آن مکان می تواند منجر به افزودن تعداد شهرها شود. یکی از خصوصیات این تغییرات افزایش تعداد شهرهای کوچک در نظام شبکه شهری است. در استان خوزستان این عوامل به همراه عامل وقوع جنگ در دوره ای هشت ساله منجر به تغییراتی در نظام شبکه شهری استان شده است.

تعداد شهرهای استان خوزستان در سال 1335 برابر 23 شهر بود که در دوره های 10 ساله سرشماری عمومی نفوس و مسکن در کشور به ترتیب به 22، 21، 23، 42 و در سال 1385 به 48 شهر تغییر یافت. بررسی این آمار نشان می دهد که از سال 1335 تا 1355 روند تغییرات تعداد شهرها سیر نزولی و پس از آن بخصوص پس از دهه 1365 سیر صعودی داشت. آهنگ رشد شدید تعداد شهرها از 23 شهر در سال 1365 به 42 و 48 شهر در دهه های بعد تحت تأثیر سیاست های حمایتی دولت از زندگی شهری پس از پایان جنگ در استان قرار داشته است. بررسی جمعیت شهرهای اضافه شده به شبکه شهری این حمایت ها را به خوبی نشان می دهد. به گونه ای که 26 شهر در سال 1375 زیر 25 هزار نفر جمعیت داشتند. این تعداد در سال 1385، 31 شهر را در بر می گیرد.

علاوه بر تعداد  شهرها، جمعیت شهری استان نیز در طول دوره‌های مورد بررسی تغییرات قابل توجهی داشته است. جمعیت شهری استان خوزستان در سال 1335 برابر 614933 نفر بود که 48 درصد جمعیت استان را تشکیل می‌داد. در این سال جمعیت روستایی و غیر ساکن در استان بیشتر از جمعیت شهری بوده است. در طول 10 سال پس از آن جمعیت شهری استان با 5 درصد رشد به 9795810 نفر افزایش یافت. بر خلاف این روند تعداد شهرها به 22 شهر کاهش یافت. روند رشد جمعیت شهری استان در سال‌های بعد و در فواصل زمانی 10 ساله به ترتیب 9/4 درصد، 4/5 درصد، 2/3 درصد و در سال 1385 حدود 7/2 درصد بود. این روند همچنان که آمارها نشان می دهند دارای سیری نزولی است که در دهه منتهی به 1365 به نقطه حضیض خود می‌رسد. پس از آن با رشدی محسوس مجدداً سیر صعودی می‌یابد و در دهه بعد مجدداً به نقطه حضیض دیگری متمایل می‌شود. کاهش شدید نرخ افزایش جمعیت شهری در سال 1365 مربوط به رویداد جنگ تحمیلی است که منجر به تخلیه دو شهر مهم آبادان و خرمشهر و بسیاری از شهرهای کوچکتر در غرب و مهاجرت بخشی از جمعیت شهری شهرهای اهواز و مانند آن در غرب استان به خارج از استان شد. رشد فاحش جمعیت شهری پس از پایان جنگ که با بازگشت مهاجران جنگی به استان همراه است در سال 1375 آشکار می شود. مقایسه نرخ رشد شهری استان خوزستان و جمعیت کل این استان به علاوه جمعیت شهری کشور نشان می دهد که رشد بالای جمعیت شهری در سال‌های منتهی به 1375 مربوط به بازگشت مهاجران جنگی منطقه به موطن اولیه و نیز هجوم مهاجران و نیروی کار خارج از استان برای بازسازی شهرهای جنگزده استان است. علاوه بر این سیاست حمایتی دولت برای افزایش تعداد شهرهای استان بدون در نظر گرفتن معیارهای ارتقاء سکونتگاه های روستایی به شهر نیز تأثیر بسیار مهمی داشتند. به گونه ای که در سال 1375، 13 شهر و در سال 1385، 18 شهر در استان خوزستان زیر 10000 نفر جمعیت داشتند.

خوزستان یکی از استان‌های پر جمعیت و شهر نشین کشور است که در طول دوره‌های مختلف سرشماری از سال 1335 تا 1375 تغیراتی توأم با فراز و فرود داشته است. شهرنشینی جمعیت یکی از شاخص‌های میزان توسعه یافتگی مدنی و اجتماعی و نیز اقتصادی جامعه است. افزایش تعداد شهرها و جمعیت شهر نشین معمولاً بیانگر وجود سطحی از تغیرات اجتماعی، اقتصادی در جامعه و بالندگی جامعه برای طی مراحل متکامل پیشرفت و توسعه است.

نسبت شهر نشینی در کشور از سال 1335 تا 1375 به فاصله هر ده سال برابر 31.6، 37.9، 47، 54.2، و 61.3 درصد بود. توجه به آمار نشان می‌دهد که نسبت جمعیت شهر نشین به کل جمعیت (شامل جمعیت روستا نشین و عشایر) از دهه 1350 بطور فاحشی رشد داشته است. این نسبت در استان خوزستان به ترتیب برابر 48.1، 51.2، 57.4، 55.3، 62.5 درصد بوده است. مقایسه نسبت شهرنشینی کشور و استان خوزستان نشانگر بالا بودن نسبت شهر نشینی استان نسبت به متوسط کل کشور در همه دوره‌ها است. صرف نظر از استان تهران که در همه دوره‌ها بیشترین نسبت شهرنشینی را در کشور داشته است، استان‌های اصفهان و یزد از سال 1345 گوی سبقت را از خوزستان می‌ربایند.

نسبت شهر نشینی هر استان تحت تأثیر تعداد و جمعیت شهرهای آن استان است. جمعیت شهر نشین استان خوزستان در سال‌های 1335 تا 1375 به ترتیب، 7.5، 6.2، 6.1، 4.8 و 4.5 درصد جمعیت شهر نشین کشور را تشکیل می‌داده است. تعداد شهرهای استان نیز نشانگر افزایش آنها در فاصله زمانی بین سال‌های  1335 تا 1375 است. تعداد شهرهای استان به ترتیب برابر 15، 18، 23، 24 و 28 شهر است. (تعداد شهرهای استان در سال 1384 برابر 43 شهر است.)

بررسی وضعیت تغییرات شهرنشینی در استان نشانگر نقاط عطفی در تاریخ تغییرات جمعیت بطور کلی و تغییرات جمعیت شهری بطور خاص است. نخستین نقطه عطف از تحولات نقش اقتصادی استان در کشور پس از استخراج نفت و توسعه فعالیت‌های نفتی در این استان ناشی می‌شود. نتیجه این پدیده در بالا رفتن نسبت شهرنشینی استان از سطح متوسط کشور در سال 1335 و داشتن جایگاه دوم پس از تهران و فاصله ای فاحش با سومین استان (اصفهان با 44.3 درصد) قابل مشاهده است. این رویداد تا سال 1355 نیز که استان در جایگاه چهارم پس از استان‌های تهران، اصفهان و یزد قرار می‌گیرد، مؤثر بوده است. نقطه عطف دوم در تغیرات جمعیتی و شهر نشنی استان خوزستان رویداد جنگ تحمیلی و تخلیه جمعیت شهرنشین در غرب استان و سایر شهر های نزدیک مرزها است. تأثیرات این رویداد در تغییرات جمعیتی و شهرنشینی پس از سال 1355 که در سرشماری 1365 انعکاس یافته اند، آشکار است.