تاریخچه سنتور

نام این ساز بارها در کتب قدیمی و اشعار قدما تکرار شده است. به درستی معلوم نیست سنتور ابتدا در کدام کشور مورد استفاده بوده است، ولی مطمئنا ایرانیها قبل از ظهور اسلام با این ساز آشنا بودند و آن را «کونار» می نامیدند. بعد از اسلام نیز عبدالقادر مراغه ای «ساز» یا «طوفان» را معرفی کرد که شبیه سنتور امروزی بود با این تفاوت که برای هر صدا فقط یک سیم می بستند و با جابه جایی خرکها آن را کوک می کردند.

Woman playing the santur in a painting from the Hasht-Behesht Palace in Isfahan Iran, 1669

 

با توجه به قدمت آثار کشف شده، گمان می رود که به احتمال زیاد این ساز از قلمرو ایران به کشورهای دیگر راه یافته و نام های مختلفی پیدا کرده است. به همین دلیل، برخی از انواع سنتور در کشورهای دیگر نظیر عراق، چین، هند، مصر، ترکیه و جمهوری چک نیز با تفاوت هایی مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین این ساز را در کشور چین «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» می نامند که دارای وجه تشابهات و تمایزاتی با یکدیگر می باشند. علاوه بر این، ساز سنتور در بعضی نواحی ارمنستان و گرجستان نیز رایج است.

برطبق دست نوشته های قدیمی، سنتور در سلسله امپراتوری مین (سالهای 1368 تا 1644 هـ. م) به دنبال رفت و آمدهای روزافزون بین چین و خاورمیانه، از فارس و از طریق دریا به چین منتقل شده که ابتدا در استان ساحلی کانتون رواج یافته و سپس به تدریج در سراسر چین تعمیم یافته است. امروزه یان-کین یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود.

در روایت دیگری، رئوف یکتا بیگ از علمای بزرگ موسیقی ترکیه در دایره المعارف لاوینیاک چاپ 1922 می نویسد: سنتور در اصل از آلات موسیقی قدیم یهود است. در دایره المعارف موسیقی لاروس آمده که سنتور از جمله سازهایی است که اقوام یهود بی اندازه به آن علاقمند بوده اند و به احتمال قوی ساز قانون (1) قدیمی تر از سنتور است. سنتور قبل از آغاز دوره قرون وسطی به اروپا راه یافته و مورد قبول عامه واقع شده است و چون موسیقی و هنر از اوایل پیدایش مذهب مسیح در استخدام آن مذهب در آمد، هنرمندان اروپا به تکامل آن کوشیدند تا بالاخره اولاد خلفی از سنتور به وجود آمد که امروز آن را به عنوان سلطان سازها، یعنی پیانو، می شناسند.  

 

ساختار سنتور ایرانی

سنتور جزء سازهای مضرابی (یا زهی- ضربی) بشمار می آید. این ساز از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوذنقه‌ متساوی الساقین ـ متوازی الاضلاع تشکیل شده است به طوری که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به طور مورب قطع می‌کنند. ارتفاع این جعبه حدود ۸ تا ۱۰ سانتیمتر است. جعبه سنتور مجوف است و تمام سطوح جعبه از چوب (عمدتاً چوب گردو) ساخته می شود. بر روی سطح فوقانی سنتور (یا اصطلاحاً نقاب رو) دو ردیف پلهای چوبی به نام «خرک» قرار دارد به طوری که خرکهای ردیف راست نسبت به ردیف چپ، به کناره سنتور نزدیکتر می باشند. در سنتورهای امروزی، در هر ردیف 9 خرک قرار داده می شود. این دو ردیف خرک، فضای سنتور را عملاً به چهار قسمت تقسیم می کنند که با توجه به جنس سیم های گذرنده از روی این خرک ها، هر قسمت وظیفه تولید دامنه معینی از صداها با بسامد معین را دارد. در سنتورهای فعلی، از روی هر خرک چهار رشته سیم، که یک صدا کوک می شوند، عبور داده می‌شود. هر سیم در سطح جانبی، یا اصطلاحاً «کلاف» راست سنتور به یک گیره معین به نام «گوشی» پیچیده شده و در طرف دیگر توسط یک قلاب به زائده ای به نام «سیم گیر» متصل می شود. گوشی توسط وسیله ای به نام چکش (یا کلید) سنتور قابلیت چرخش داشته که این امر موجب تغییر طول مؤثر سیم و در نتیجه تغییر بسامد آن خواهد شد که جهت کوک کردن مورد استفاده قرار می گیرد. سیم های سنتور به دو دسته سیم های «سفید» (از آلیاژ نیکل) برای تولید صداهای زیر و سیم های «زرد» (از آلیاژ برنج) برای تولید صداهای بم تقسیم می‌شوند. دسته سیم های سفید بر روی خرکهای ردیف چپ و سیم های زرد بر روی خرکهای ردیف راست به تناوب قرارگرفته ‌اند. هرسیم زرد یک اکتاو بم تر از سیم سفید بلافاصله بعد از آن صدا می‌‌دهد. خرکهای ردیف چپ، طول سیم های سفید را به دو قسمت نامساوی تقسیم می کنند که موجب تشکیل پوزیسیون های (2) دوم و سوم می شود. وظیفه پوزیسیون دوم تولید صداهای میانه (یا زیر) و وظیفه پوزیسیون سوم یا اصطلاحاً «پشت خرک» تولید صداهای زیر (یا زیرتر) می باشد. طول سیم ها در پوزیسیون دوم بلندتر از پوزیسیون سوم بوده که طبق قواعد فیزیک صوت انتظار داریم پوزیسیون دوم صداهای بم تری در مقایسه با پوزیسیون سوم تولید کند. به طور مشابه، خرکهای ردیف راست، طول سیم های زرد را به دو قسمت نامساوی تقسیم می کنند که موجب تشکیل پوزیسیون های اول و چهارم می گردد. وظیفه پوزیسیون اول تولید صداهای بم و پوزیسیون چهارم عملاً قابل استفاده نمی باشد، چرا که تولید سیم های آن آنقدر کوتاه است که امکان تولید صدای مطبوع وجود ندارد. دامنه صداهای تولید شده توسط سنتور حدود سه اکتاو می باشد، یعنی صداهای منحصربفرد در هر پوزیسیون سه بار در سنتور تکرار شده اند. توجه به این نکته حائز اهمیت است که برخی صداها (نت های می و فا) در هر پوزیسیون منحصر به فرد نبوده و در سنتورهای امروزی دو بار در هر پوزیسیون تکرار شده اند. این امر موجب تسهیل حرکت مضراب ها بین دو پوزیسیون شده و انعطاف پذیری بیشتری به نوازنده می دهد. بعلاوه، محدودیت برخی فواصل موسیقیایی را می توان بواسطه این تکرار از میان برداشت.

سنتور کلاسیک ایرانی

مکانیزم تولید صدا در سنتور بسیار شبیه پیانو است. این امر موجب شده است که در برخی منابع، سنتور را به عنوان نسخه اولیه پیانو معرفی کنند. برای تولید صدا در سنتور، از یک جفت وسیله چوبی به نام «مضراب» یا «زخمه» استفاده می شود که از چهار قسمت عمده یعنی «سر مضراب»، «ساقه»، «حلقه» و «دُم» تشکیل شده است. مضراب به عنوان یک واسط بین دست و سیم های سنتور عمل می کند به طوری که انگشتان دست با ترتیب و قاعده معینی در داخل حلقه مضراب قرار گرفته و بدین ترتیب نوازنده با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سرِ مضراب بر روی سیم ضربه وارد می آورد. این مکانیزم دقیقاً مشابه مکانیزم به کار گرفته شده در پیانو است، با این تفاوت که یک واسط دیگر به نام «کلاویه» (کلیدهای سفید و سیاه بر روی پیانو) بین مضراب و دست های نوازنده پیانو جهت سهولت و نرمش در اجرا قرار داده شده است. توجه به این نکته حائز اهمیت است که دامنه صداهای تولید شده توسط پیانو بسیار بیشتر از سنتور است و این امر مستلزم به کار گرفتن سیم های بسیار ضخیم تر در پیانو است، لذا جهت تولید صدا توسط چنین سیم های ضخیمی، نیاز به ضربات بسیار قویتری می باشد که بدون واسط کلاویه عملاً امکان پذیر نیست. جهت درک بیشتر می توانید تصور کنیدکه کلاویه همانند پدال گاز یا ترمز در ماشین عمل می کند. بدین معنی که نیروی وارده توسط انگشت را تقویت کرده و آن را به مضراب اصلی منتقل می کند. 

 

مضراب سنتور

سنتوری که هم اکنون در ایران رایج است، اصطلاحاً سل کوک، 9 خرک نامیده می شود که دارای 72 سیم است. تاکنون سنتورهای متفاوتی به لحاظ ساختاری برای کاربردهای گوناگون طراحی و ساخته شده است، همانند سنتورهای 10، 11 و 12 خرک، سنتور لاکوک، سی کوک، سنتور باس، باریتون، سنتور کروماتیک و کروماتیک بم. در دو نوع سنتور اخیر، برخی فواصل اصطلاحاً کروماتیک تعبیه شده است که توانایی و قابلیت های سنتور را برای دو نوازی (دوئت) و همراهی با ارکسترهای کلاسیک افزایش می دهد، اگرچه انعطاف پذیری آن را جهت اجرای تکنیک های سرعتی کاهش خواهد داد.